Przeczytaj
Źródła
Chociaż Kartezjusz, jak sam twierdził, zerwał z wszelką tradycją filozoficzną, to nie tworzył swego systemu w próżni. Badacze podkreślają związek jego myśli z tradycją scholastyczną oraz z myślą augustyńską (np. podkreślanie wagi umysłu, koncepcja Boga jako źródła wiedzy, teoria woliwoli, koncepcja wolności), nawiązywał także do ockhamistówockhamistów (koncepcja nieograniczonej wolności Bożej). Tradycje te jednakże poddał weryfikacjiweryfikacji i wypracował nową metodologię argumentacji.
Wpływ i recepcja
Nikt, kto w czasach Kartezjusza zabierał głos w naukach filozoficznych, nie mógł pominąć poglądów kartezjanizmu. Zwolenników stanowiska filozofa określa się mianem szkoły kartezjańskiej i zalicza do niej przede wszystkim filozofów francuskich i holenderskich XVII w. Kartezjanizm stał się przedmiotem wykładów w uniwersytetach w Utrechcie i w Lejdzie jeszcze za życia filozofa.
Zwolennikami Kartezjusza byli janseniści. Przede wszystkim Antoni Arnauld i Pierre Nicole oraz teologowie Bossuet i Fénelon. Poprzez Holandię kartezjanizm przeniknął do Niemiec, następnie do Anglii i Włoch oraz innych państw.
Kontynuatorzy Kartezjusza zajęli się uzupełnianiem systemu w tych dziedzinach, których filozof nie opracował do końca, niektóre zaś jego poglądy, uznawszy je za trudne i niejasne, przekształcali, dostosowując je do własnych doktryn (neoaugustynizm, protestantyzm).
W systemie Kartezjusza zapożyczeni byli również tacy wielcy filozofowie, jak Malebranche (okazjonalizm), Spinoza, Leibniz (idea przedustawnej harmonii), Locke, La Mettrie oraz Kant.
Kartezjanizm spotkał się także z głosami sprzeciwu z wielu stron. Hobbes przeciwstawiał się spirytualizmowi Kartezjusza. Teologowie Bourdin i Voetius zarzucali pominięcie w systemie objawienia. Gassendi atakował kartezjański dowód na istnienie Boga i duszy jako niezgodne z doktryną chrześcijańską.
Pisma Kartezjusza znalazły się na indeksie kościelnym w 1663 r.
Kontynuatorem Kartezjusza był również twórca dwudziestowiecznej fenomenologii Edmund Husserl, który przejął od niego postulat konieczności wyjścia od podmiotu poznającego w procesie konstruowania całościowej wizji filozoficznej świata.
Rene Descartes stworzył system, który nazwać możemy radykalnym dualizmemdualizmem. Istnieją według niego dwa odmienne rodzaje substancji: ciała i dusze. Spowodowało to krytykę Kartezjusza, którego uważano za spirytualistę (łac. spirytus — duch). Spirytualizm w teorii Kartezjusza sprowadził człowieka do elementu duchowego, gdyż ciało, w świetle tego stanowiska, ma charakter mechanicystyczny. Fakt myślenia był dla niego niepodważalny, co dało mu pewność istnienia podmiotu myślącego. Dało się to zauważyć głównie w kartezjańskim zwrocie w stronę podmiotu, ku subiektywności czyli ku zawartości umysłu. Dzięki Kartezjuszowi rozwinęła się filozofia, która zwróciła się ku człowiekowi, pozwalając badać jego umysł, procesy myślowe i stany świadomości. Kartezjusz, a później i inni filozofowie, dążył do udoskonalenia samej natury ludzkiej i ustalenia, jaka wiedza ludzka jest wiedzą pewną.
Krytykę filozofii Kartezjusza podjęli głównie naturaliści, lecz nawet wśród jego kontynuatorów można zauważyć pewne zwątpienie w kartezjańskie idee. Szczególny przykład stanowią uwagi zamieszczone w biuletynie francuskim Correspondence litteraire, powstałym z okazji konkursu na „Pochwałę Descartes'a”, ogłoszonego w r. 1765. uwydatnia się w nich tylko częściowe poczucie pochodności w stosunku do Descartes'a. Na pierwszy plan wysunęły się tam refleksje, że w Kartezjuszu o wiele za dużo metafizyki, a jego dowód na istnienie Boga uznano za dyskusyjny.
Kartezjusz w Polsce
Kartezjanizm, mimo że jego echa dotarły do Polski, spotkał się z oporem ze strony filozofii scholastycznej, jaką uprawiano w kolegiach przyklasztornych. Również polskie środowiska protestanckie (głównie arianie) ze względu na katolickie uwikłania kartezjanizmu nie przejęły jego myśli. Z uwagi jednak na przełomowe znaczenie filozofii Kartezjusza obecność jego myśli jako racjonalistycznejracjonalistycznej tradycji zaznacza się w epokach późniejszych.
Kartezjusz w literaturze i w kulturze
Kartezjański racjonalizm przeniknął do kultury i literatury, stając się przede wszystkim inspiracją dla sposobu widzenia świata przez twórców. Opozycja rozum i wiara, dusza i ciało, poznanie intuicyjneintuicyjne i objawione, problematyka etyczna, poznawalność Boga to tematyka – można rzec – wszechobecna w kulturze, jednakże od czasów Kartezjusza podejmowana z inną świadomością przez twórców szukających odpowiedzi na podstawowe pytania. Kartezjanizm wpłynął na rozumienie miejsca twórcy w otaczającym go świecie, gdyż przemodelował relacje podmiotu i przedmiotu. Jeśli podmiotem określa się „ja” myślące, to przedmiotem nazwać należy to, co poznawane. W ten sposób świadomość twórcy jest miejscem centralnym, z którego doświadczany jest świat, a dzieło sztuki staje się swego rodzaju relacją z owego doświadczania. Spór o sposób poznawania świata szczególnie nasilił się na przełomie XVIII i XIX w., podczas polemik między romantykami a przedstawicielami oświecenia. Można powiedzieć, że to centralny problem romantyzmu, podejmowany również w późniejszych epokach. W polskiej poezji powojennej do Kartezjusza nawiązywał niejednokrotnie Czesław Miłosz, a także Zbigniew Herbert (np. w tytule cyklu wierszy Pan Cogito).
Aby dowiedzieć się więcej na temat wpływu filozofii Kartezjusza na E. Husserla, zapoznaj się z materiałem „Projekt fenomenologii”„Projekt fenomenologii”.
Słownik
(łac. dualis) pogląd o podwójnej i odrębnej istocie człowieka: duchowej i cielesnej; u Kartezjusza jest to ujęcie człowieka jako umysłu dokonującego autorefleksji (refleksji nad sobą samym) oraz ciała, które uwikłane jest w relacje przyczyn i skutków
ruch religijny i społeczny powstały w łonie Kościoła katolickiego we Francji w XVII w.; nazwa pochodzi od nazwiska flamandzkiego teologa C. Jansena (Janseniusza); janseniści przystosowali filozofię Kartezjusza ją do innych stanowisk: np. do augustynizmu i protestanckiego racjonalizmu poprzez zaadoptowanie jego poglądów w kwestii stosunku rozumu i wiary i stosunku duszy i ciała
(gr. mechané – maszyna, przyrząd) pogląd o mechanicznej (fizycznej) naturze świata; dla Kartezjusza świat przyrody, w tym ciało ludzkie, jest mechanizmem; dla Kartezjusza był to pewien sposób postępowania według wypracowanych reguł
określenie wprowadzone przez G.W. Leibniza na oznaczenie z góry ustanowionego przez Stwórcę porządku w świecie, dzięki któremu duchowe byty, mimo że nie mogą wzajemnie na siebie oddziaływać, tworzą porządek i harmonię
(łac. intuitio – wejrzenie, ogląd) sądy i przekonania niebędące świadomym operowaniem przesłankami; u Kartezjusza uchwycenie za pomocą umysłu prawdy w sposób jasny i wyraźny
grupa filozofów rozwijająca podstawowe założenia filozofii Williama Ockhama; podważali pewność ludzkiego poznania, realność świata, zasadę przyczynowości oraz obecności substancji
doktryna filozoficzno‑teologiczna głoszona w XVII w., według której wzajemne oddziaływanie materii i ducha jest niemożliwe, a jednoczesność zachodzących w nich zmian tłumaczy się każdorazową interwencją Boga
(łac. ratio – rozum) kierunek w filozofii klasycznej i nowożytnej, uznający rozum za podstawowe i jedynie wartościowe narzędzie poznania; także rodzaj światopoglądu (odwołującego się do ustaleń naukowych) oraz postawy - zarówno wobec własnego działania, opartego na realistycznym podejściu do świata, jak i wobec innych, wyrażająca otwartość na innego człowieka i jego przekonania; Kartezjusz za punkt wyjścia filozoficznych rozważań uznał cogito (myślę), a więc z umysłu, w który wszczepione są idee, drogą rozumowania wywodził wiedzę pewną; podstawą filozofii Kartezjusza jest zatem to, co w umyśle
to punkt wyjścia Kartezjusza, który odrzucił wszelką wiedzę pochodzącą spoza poznania rozumowego; wątpienie we wszystko nie jest dla niego negowaniem wszystkiego, lecz tylko sposobem na znalezienie tego, w co wątpić nie sposób
(łac. schola – szkoła, scholasticus – uczony, nauczyciel, student, uczeń) termin oznaczający naukę uprawianą na średniowiecznych uniwersytetach; nurty teologiczne i filozoficzne, których główną cechą było podejmowanie problemu zgodności prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem naturalnym oraz przyjęcie określonej metody badań i wykładu
zdolność człowieka do dokonywania wyborów bez ograniczeń ze strony różnych czynników; Kartezjusz rozumie wolę, która jest dlań darem Boga, jako wolność decyzji, przejawia się ona w potwierdzaniu lub negowaniu twierdzeń