Miasta i mieszczanie

Od XVI w. miasta w Polsce rozwijały się w cieniu folwarków pańszczyźnianych i potrzeb rynkowych wsi. Na tempo ich rozwoju negatywnie wpływała antymieszczańska polityka szlachty, która z jednej strony dążyła do odsunięcia mieszczan od możliwości posiadania ziemi, a z drugiej – do przechwycenia części dochodów miejskich. Pierwszy cel osiągnęła, wprowadzając zakaz nabywania i posiadania ziemi przez mieszczan i miasta, a drugi – np. zapewniając sobie prawo do bezcłowego importu towarów z zagranicy i podejmując działalność gospodarczą, konkurencyjną wobec miejskiej.

R1G2yZG4hljSp1

Ilustracja przedstawia zdjęcie trzech kamieniczek. Kamieniczki stoją przy placu. Są to trzypiętrowe kamieniczki. Z przodu przed nimi znajduje się stragan z dwoma parasolami.

Sieć miejska rozwijała się w miarę potrzeb produkcji rzemieślniczej i rolnej i najwyższy poziom osiągnęła w Wielkopolsce – od początku XVI do połowy XVII w. powstały tutaj 52 miasta. W sumie u schyłku XVI w. w Koronie istniało 900–1000 miast w Koronie i drugie tyle na Litwie, ale do kategorii dużych miast można było zaliczyć jedynie Kraków, Poznań, Toruń, Lwów, Elbląg i Lublin, a na Litwie - Wilno. Do kategorii wielkich zaliczał się tylko Gdańsk, który osiągnął 50 tys. mieszkańców. Prawie 90 proc. miast liczyło zaledwie od 1 do 3 tys. mieszkańców. Przy czym mieszkańcy miast zachodniej Polski w większości wykonywali zawody rzemieślniczo‑handlowe i administracyjne, natomiast w miastach położonych na wschodzie przeważała ludność rolnicza. W wyniku postępujących procesów urbanizacyjnychurbanizacjaurbanizacyjnych w XVI w. mieszkańcy miast stanowili niemal 25 proc. ogółu ludności Polski.

Mieszkańcy miast byli bardzo silnie zróżnicowani. Podstawowym kryterium podziału było posiadanie bądź nieposiadanie obywatelstwa miejskiego, na przełomie XVI i XVII w. posiadający obywatelstwo stanowili ok. 60 proc. ogółu mieszkańców. Systematycznie wzrastała liczba biedoty miejskiej. W dużych miastach plebsplebsplebs stanowił 30–40 proc. mieszkańców. Nadal najliczniejszą grupę stanowiło pospólstwopospólstwopospólstwo, w skład którego wchodzili rzemieślnicy i drobni kupcy. Stanowili oni 50–80 proc. ogółu ludności miast. Zawężał się natomiast krąg patrycjatupatrycjatpatrycjatu, który wynosił już tylko 2–3 proc. ogółu mieszkańców. Z czasem rosła również liczba rezydującej w miastach szlachty – w ośrodkach administracyjno‑sądowniczych stanowiła ona 5–10 proc. mieszkańców. W miarę postępowania kontrreformacji rosła także liczba duchowieństwa miejskiego – na przełomie XVI i XVII w. w niektórych miastach osiągnęła ona 15 proc. ogółu ludności.

Produkcja przemysłowa

Produkcja rzemieślnicza w polskich miastach w dalszym ciągu funkcjonowała w oparciu o organizację cechową. Podstawowym zadaniem cechówcechcechów było opanowanie rynku lokalnego i wzmocnienie monopolu zrzeszonych w nim mistrzów poprzez ograniczenie konkurencji rzemieślników i kupców z innych miast. W związku z pogłębianiem się specjalizacji zawodowej liczba cechów znacznie wzrosła.

Systematycznie rosło zróżnicowanie majątkowe wśród mistrzów cechowych. Część z nich zubożała i straciła samodzielność gospodarczą. W tej sytuacji władze cechowe starały się utrudniać lub wręcz uniemożliwiać awans zawodowy czeladników. Zepchnięci na margines życia gospodarczego „wieczni czeladnicy” zaczęli tworzyć niezależne zakłady. Potocznie nazywano ich partaczamipartaczpartaczami. Równocześnie zaczęła się wyodrębniać grupa zamożnych mistrzów, którzy często stawali się nakładcami, wykorzystującymi pracę zubożałych rzemieślników. W ten sposób, mimo zdecydowanego przeciwdziałania cechów, część produkcji rękodzielniczej wymykała się spod ich kontroli.

Nowe formy organizacji produkcji najszybciej pojawiały się w gałęziach najbardziej kapitałochłonnych. Należały do nich modernizowane górnictwo i hutnictwo.

Na ziemiach polskich najlepiej rozwijało się górnictwo solne, zlokalizowane przede wszystkim w Bochni i Wieliczce. Ponadto w Małopolsce (okolice Olkusza i Tarnowskich Gór) rozwinęło się na dużą skalę górnictwo ołowiu i srebra. W górnictwie ogromne koszty związane były z budową chodników podziemnych, które trzeba było zabezpieczyć przez ostemplowanie. Kosztowne było również wdrażanie nowoczesnych rozwiązań technicznych. W kopalniach rud metali i w żupach solnych postęp dotyczył przede wszystkim transportu podziemnego oraz technologii wydobywania urobku na powierzchnię i usuwania wody z kopalni. Powszechne zastosowanie znalazły tutaj kieratykieratkieraty poruszane przez konie, rzadziej przez ludzi. W innych dziedzinach gospodarki to źródło energii wykorzystywano rzadko ze względu na jego ogromne koszty – konieczność utrzymania dużej liczby koni pociągowych.

R1GjZVQz2OnjF1

Ilustracja przedstawia szkic kieratu urządzenia służącego do poruszania mechanizmów wyciągowych. Kierat ma kształt wielkiego koła. Z tyłu za kieratem widać las oraz młyn.

Rozwój techniczny w hutnictwie tego okresu przejawiał się w coraz efektywniejszym wykorzystaniu energii wodnej dzięki zastosowaniu kół nasiębiernych i systemu przekładni przy młotach. Ważną innowacją było użytkowanie wielkich pieców hutniczych, w których, po wdrożeniu nowych rozwiązań technologicznych, uzyskiwano wyższe temperatury. Największe skupiska kuźnic znajdowały się w rejonie Gór Świętokrzyskich (Zagłębie Staropolskie) oraz w rejonie Częstochowy.

Już od drugiej połowy XV w. intensywnie rozwijało się papiernictwo i drukarstwo. W papiernictwie, ze względu na wysokie koszty zainstalowania potężnych młynów, rozpowszechniła się manufakturowa organizacja produkcji. Opłacalność produkcji papierniczej zapewniały dobrze prosperujące drukarnie. Pierwsza polska oficyna drukarska powstała w Krakowie w 1473 r., ale prawdziwy rozkwit drukarstwa nastąpił w XVI w. na skutek związanej z reformacją i kontrreformacją agitacji.

Gdańsk – polskie okno na świat

Największym miastem XVI‑wiecznej Polski był Gdańsk, liczący ok. 40 tys. mieszkańców. Swoją wyjątkową pozycję zawdzięczał przywilejom uzyskanym od Kazimierza Jagiellończyka podczas wojny trzynastoletniej. Przywileje te gwarantowały miastu również znaczne wpływy polityczne. Do 1569 r. przedstawiciele Gdańska zasiadali w autonomicznym rządzie Prus Królewskich – tzw. Radzie Pruskiej. Na skutek unifikacji kraju po 1569 r. Rada Pruska została zlikwidowana – odtąd Gdańsk, podobnie jak Toruń i Elbląg, mógł wysyłać swoich przedstawicieli na sejm walny, ale wyłącznie w roli obserwatorów. Władze miasta stanowiła 23‑osobowa rada (18 rajców z Głównego Miasta i 5 ze Starego). Reprezentantem władzy królewskiej był specjalny urzędnik zwany burgrabią. Mianował go król, ale wybierał z 8 kandydatów wysuwanych przez radę gdańską spośród jej własnych członków. Rada miasta miała prawo obsadzania wszystkich urzędów świeckich i duchownych w Gdańsku. Ponadto posiadała prawo bicia monety oraz regulowania żeglugi i ruchu w porcie. Źródłem jego bogactwa był handel. Przyłączenie Pomorza Gdańskiego do Polski dało Gdańskowi potężne zaplecze gospodarcze, a gdańszczanie uzyskali prawo swobodnego handlu z całą Polską, a ponadto gwarancję nieustanawiania nowych komór celnych na Wiśle.

R1D6b1pADINtg

Ilustracja przedstawia panoramę miasta położonego na rzeką i morzem. Na horyzoncie widoczne statki i żaglowce. Na pierwszym planie grupa spacerujących kobiet i mężczyzn. Obok pracujące kobiety, jedna z nich niesie dwa wiadra z wodą zawieszone na pałąku opartym na ramionach (siudy). U góry napis a po bokach dwa herby: na jednym biały orzeł, na drugim czerwone, równoramienne krzyże na białym tle.

Przywileje oraz mocne powiązanie z zapleczem polskim spowodowały wspaniały rozkwit handlu, dzięki któremu Gdańsk skupiał około 80% polskiego eksportu i 75% importu. O wielkim ruchu, panującym w Gdańsku podczas jarmarku na św. Dominika pisał w połowie XVI w. Włoch Ruggieri:

Gdańsk był również największym ośrodkiem produkcyjnym w Polsce. Działali w nim rzemieślnicy aż 200 specjalności. Najlepiej rozwijała się produkcja tekstyliów, mebli, wyrobów skórzanych, wyrób zegarów, a ponadto odlewnictwo, przemysł zbrojeniowy oraz bursztyniarstwo. Łącznie na przełomie XVI i XVII w. w Gdańsku funkcjonowało ok. 3 tys. legalnych warsztatów oraz liczni partacze.

R1DUEp9UVTlrK

Ilustracja przedstawia mapę miasta. Podzielona jest na dwie części. Od góry panorama miasta, a poniżej plan miasta. Po lewej stronie legenda opisująca obiekty uwidocznione na planie. U dołu mapy dwa lwy trzymają herb z koroną i dwoma białymi, równoramiennymi krzyżami na czerwonym tle.

Bogactwo miasta znalazło swoje odbicie w kosztownych inwestycjach. Najwcześniejszym dużym przedsięwzięciem była budowa Zielonej Bramy – gdańskiej rezydencji królewskiej. Według projektów flamandzkiego architekta Antoniego van Opbergena zbudowano ratusz w Starym Mieście, a nieco później – Wielki Arsenał.

Słownik

Słowa kluczowe

Miasta, mieszczanie, rada miejska, urbanizacja, cech, Rzeczpospolita, ostatni Jagiellonowie, państwo polsko‑litewskie

Bibliografia

Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977.

Grzybowski S., Dzieje Polski i Litwy (1506‑1648). Wielka historia Polski. Tom 4., Kraków 2000.

Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Warszawa 2004.

Morawski W., Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2010.

Topolski J., Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości (1501‑1795). Polska. Dzieje narodu, państwa i kultury, tom II, Poznań 1999.

Bogucka M., Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1986.

Bogucka M., Jak w dawnej Polsce sól wydobywano, „Mówią Wieki” 5/1961.

Janik M., Czy gospodarka Rzeczypospolitej Obojga Narodów kończyła się na folwarku pańszczyźnianym?, „Mówią Wieki” 9/2016.

Kiryk F., Sandomierz nowożytny, „Mówią Wieki” 6/200.

Ryniewicz‑Domino W., Złote czasy Elbląga, „Mówią Wieki” 6/2008.

Tygielski W., Jan Zamoyski - patron doskonały?, „Mówią Wieki” 10/2008.

Szukała M., Największe przedsiębiorstwo dawnej Rzeczypospolitej, „Mówią Wieki” 6/2019.