Teatr romantyczny

Nie wszyscy zdają sobie sprawę, że budynek teatralny, jaki dzisiaj znamy, ostatecznie powstał w XIX wieku. Wcześniej istniały oczywiście półkolisty antyczny amfiteatr,  drewniana wielokątna budowla w czasach elżbietańskich, a w oświeceniu zaadaptowana specjalnie w celach teatralnych sala pałacowa. W czasach romantyzmu teatr mieści się już w zadaszonym budynku, w którym widownia znajduje się prawie wyłącznie z przodu sceny (nie otacza jej) i jest ustawiona amfiteatralnie, tak że każdy kolejny rząd krzeseł stoi nieco wyżej od poprzedniego, na kolejnym „schodku”. Scena zaś jest podwyższona, wznosi się ponad pierwsze rzędy. Bardzo ważnym elementem są dekoracje malarskie, których celem jest stworzenie iluzji rzeczywistości i jednocześnie głębi scenicznej. Całość przypomina zamknięte pudełko (ten sam wzorzec konstrukcyjny zastosowano później w kinie) – stąd nazwa „scena pudełkowa”. Od końca XIX wieku w czasie przedstawienia scena jest oświetlona, widownia zaś pogrążona w ciemności.

R5IzJ0Ue3KrAX

Zdjęcie przedstawia salę teatralną. Po lewej stronie pomieszczenia znajdują się widownia oraz loże, a po prawej scena z kurtyną przedstawiającą antyczną scenę rodzajową. W wystroju sali dominują kolory złoty i czerwony.

Taki kształt sali teatralnej stał się możliwy dzięki rozwojowi techniki oświetleniowej. Jeszcze w teatrze klasycystycznym używano świec, co powodowało, że cała sala (widzowie i aktorzy) była oświetlona jednakowo. Najtańsze miejsca siedzące znajdowały się w środku, pod świecznikiem, który mógł pobrudzić woskiem ubrania i wymyślne peruki widzów, ponadto z tych miejsc aktor był ledwo widoczny. Wprowadzone w czasach romantyzmu oświetlenie gazowe (potem zostało ono zmienione na elektryczne) i wynalazek reflektorów (lamp, którymi można było kierować) zmienił tę sytuację. Odtąd widać było aktorów, nawet ich miny i nieznaczne gesty, z najdalszych rzędów. Należało ich tylko nieco „podnieść” (stąd wyżej, a nie na samym dole jak w amfiteatrze, ustawiona scena) i... wyłączyć światło nad widownią. Teatr uniezależnił się od pory dnia i pogody, mógł też pomieścić wielu widzów.

Te zmiany umożliwiły przekształcenie teatru w rozrywkę dla szerokiego kręgu odbiorców, w przedsiębiorstwo, które miało przynosić zyski. Sztuki teatralne bawiły i wzruszały już nie tylko arystokrację. Coraz bogatsze i mające coraz więcej do powiedzenia mieszczaństwo stało się główną publicznością widowisk. Teatr się zdemokratyzował. Z tego powodu musiał się liczyć z wymaganiami nowych widzów, którzy woleli oglądać widowiskowe przygody, niż delektować się najpiękniejszą choćby poezją. Powstawały teatry bulwarowe prezentujące lekki repertuar, grywano melodramaty i krwawe tragedie. Zresztą zmieniał się gust nawet arystokracji, której nie wystarczały już klasycystyczne tragedie. Anna z książąt Radziwiłłów Mostowska, arystokratka pisząca dla rozrywki fantastyczne powieści, zanotowała w roku 1806:

Mostowska pisała o powieściach, ale takie same były upodobania teatralnej widowni. Sceny europejskie zaroiły się od zbójców i widm. To przeciw takiej „romantyczności” protestował uczony klasyk Jan Śniadecki, sportretowany przez Mickiewicza jako Starzec w Romantyczności.

ReJiTOp3MKEnY1

Zdjęcie przedstawia budynek teatru. Posiada pięć pięter, a na parterze znajdują się arkady z kolumnami. Budynek składa się z jasnej elewacji oraz wielu okien.

Wprowadzenie na scenę duchów, które musiały przecież unosić się lub znikać, wymagało rozwoju maszynerii teatralnej. Teatr, zwłaszcza na zachodzie Europy, dysponował dużymi możliwościami technicznymi, o jakich często na ziemiach polskich można było tylko marzyć. Nowe sztuki dostosowane do gustów publiczności wymagały też wspaniałych i zmieniających się dekoracji, skoro akcja dramatu nie rozgrywała się już, jak w teatrze klasycystycznym, w jednym miejscu. Nieco przesadnie (z naszego punktu widzenia) gestykulujący aktorzy we wspaniałych historycznych kostiumach występowali wśród oszałamiających, często zmieniających się dekoracji.

Polski dramat romantyczny

Rozwój teatru szedł w parze z rozwojem dramatu. Sztuka stawiała twórcom spektakli  wciąż większe wymagania, a teatr podsuwał autorom dramatów coraz bardziej niezwykłe pomysły. Mimo swej nowości i rewolucyjnej formy dramat romantyczny nie zrywał związków z tradycją. Podobnie jak dramat elżbietańskidramat elżbietańskidramat elżbietański, nie przestrzegał klasycznych zasad jednolitości stylu. Łączył sceny komediowe i tragiczne, wzniosłe przemowy (np. w Wielkiej Improwizacji) z żartobliwym, potocznym językiem scen komediowych (np. w Śnie Senatora w III części Dziadów Adama Mickiewicza). Wzorem Szekspira nie respektowano zasady trzech jedności. Akcja dramatu rozgrywała się w kilku różnych miejscach, np. w Polsce, Anglii, we Włoszech i w Szwajcarii (Kordian Juliusza Słowackiego); obejmowała okres kilku bądź kilkudziesięciu lat – w Kordianie od początku XIX w. do końca lat dwudziestych tegoż stulecia. Sceny często pozostawały w luźnym związku ze sobą (jak np. w III części Dziadów), nie łączyły się w przyczynowo‑skutkowy łańcuch. Także dramat średniowieczny (moralitetmoralitetmoralitet, misteriummisteriummisterium), dramat hiszpańskiego baroku czy opera były wzorami dla romantycznych twórców.

Cechą charakterystyczną polskiego dramatu romantycznego, nazywanego też fantastycznym, jest akcja rozgrywająca się równocześnie na dwóch planach: boskim i ludzkim (wzorów dostarczyły tu utwory wcześniejsze: Faust Goethego i Manfred Byrona).

RrwiM7zuIvorz

Obraz przedstawia kilkupiętrowy, dwuskrzydłowy budynek teatru. Składa się z wielu okien i arkad na parterze. Na frontowej elewacji jest wysoka kolumnada. Przed budynkiem znajduje się plac, po którym chodzą ludzie.

Kolejną specyficzną cechą polskiego dramatu była jego niesceniczność, czyli przeznaczenie sztuki do czytania, a nie do wystawiania w teatrze. Wynikało to  z sytuacji polskich emigrantów, dla których narodowe sceny były zamknięte, a próby wystawienia tłumaczonych sztuk we Francji nie powiodły się. Dawniej uważano, że ta niesceniczność stanowiła stałą cechę wielkiego dramatu romantycznego, że tak pisane teksty nie mogły być wystawiane nie tylko ze względów politycznych, ale po prostu nie nadawały się do realizacji w teatrze, bo ich autorzy nie liczyli się z wymogami technicznymi i zasadami widowiska teatralnego. Ważną przyczyną było też to, że romantyczni poeci nie chcieli wystawiać swoich utworów, ponieważ woleli zachować ich literalny sens. Uważali, że słowo jest najważniejsze, zaś twórcy przedstawień uznawali słowo za jedną z materii sztuki, ale nie jedyną. Obecnie wiemy już, że polscy romantycy byli pilnymi obserwatorami życia teatralnego zachodniej Europy i że pewne sceny w ich dramatach zostały stworzone właśnie pod wpływem przedstawień francuskich. To, co nie było możliwe w dziewiętnastowiecznym teatrze polskim (np. wystawienie Balladyny Juliusza Słowackiego), można było zrobić we francuskim. Niemniej jako symptom niesceniczności trzeba traktować wstawki epickie w dramatach (np. Ustęp w III części Dziadów) lub ważne dla sensu dzieła przypisy (jak w Irydionie Zygmunta Krasińskiego).

Słownik