Opowieść o powstaniu styczniowym

Motyw powstania styczniowego jest obecny w wielu utworach Stefana Żeromskiego. Na kanwie wydarzeń 1863 r. pisarz osnuł akcję opowiadań Rozdziobią nas kruki, wrony, Echa leśne i powieści Wierna rzeka. Powstanie styczniowe pojawia się także jako ważny element biografii bohaterów Syzyfowych prac.

W Wiernej rzece wydarzenia związane z powstaniem są źródłem wątków fabularnych. Do powstania odsyłają także realia historyczne czy topograficznetopografiatopograficzne przywołane w tekście. Żeromski wykorzystał w niej również fakty znane z rodzinnej historii. Sygnałem tego jest podtytuł, który pisarz nadał powieści: „Klechda domowa”. Klechda to stare podanie, opowieść o dawnych czasach, baśń. Opatrzenie jej epitetem „domowa” świadczy o osobistym, rodzinnym rodowodzie opowieści, zasłyszanej od bliskich w rodzinnych przekazach. Historię, która płynie przez pokolenia, można również skojarzyć z tytułową wierną rzeką.

Wobec powstania

Rozważania na temat sensu powstania pojawiają się przede wszystkim w dialogach bohaterów Wiernej rzeki, zwłaszcza rozmowach Salomei Brynickiej z Hubertem Olbromskim i z matką Józefa Odrowąża. Salomea i Hubert Olbromski oceniają powstanie z odmiennych perspektyw. Panna Brynicka patrzy na nie z punktu widzenia kobiety, która myśli przede wszystkim o losie bliskich jej ludzi.

Inaczej postrzega to wydarzenie Hubert Olbromski – ideolog i polityk reprezentujący władze powstańcze.

Przekonanie, że udział w powstaniu to obowiązek sumienia, przyświeca Józefowi Odrowążowi, dlatego jest dla niego oczywiste, że po wyleczeniu ran i odzyskaniu sił dołączy do oddziału, by dalej walczyć. Nie zatrzyma go miłość do Salomei, poświęci ją dla sprawy narodowej. Podobną postawę przyjęli bracia Rudeccy i ojciec Salomei – wszyscy zginęli w powstańczych walkach.

Złożony i zróżnicowany jest w powieści stosunek chłopstwa do powstania. Chłopi, z którymi styka się Odrowąż, odnoszą się do niepodległościowego zrywu niechętnie, wręcz wrogo. Szydzą z ran Józefa, ciskają za nim zmarzłą ziemią i kamieniami, wreszcie zawiadamiają władze zaborcze o jego pobycie w niezdolskim dworze, wskutek czego oddział dragonów przeprowadza rewizję. Źródłem takich postaw jest strach przed rosyjskim wojskiem, posłuszeństwo wobec każdej władzy wpajane chłopom przez wieki, a także ich nieufność w stosunku do szlachty. Jednak chłop przybyły z Gór Świętokrzyskich z wiadomością o śmierci ojca Salomei inaczej przedstawia stosunki panujące w jego stronach. Tamtejsi chłopi wierzyli w powstanie, pomagali walczącym, ukrywali rannych, niektórzy nawet brali udział w bitwach.

R1NKGSIClmLZU

Zdjęcie przedstawia pole po bitwie z martwymi walczącymi. Na polu jest śnieg. Na jednym z zabitych leży mężczyzna w wysokiej, futrzanej czapce. Głowę trzyma na sercu leżącego, a prawą dłoń na jego lewej dłoni. W tle inny leżący mężczyzna trzyma biało‑czerwoną flagę z napisem: Wolność, Niepodległość. Flaga częściowo leży na ziemi.

Szlachecki dworek

Większość wydarzeń Wiernej rzeki rozgrywa się w typowym polskim średnioszlacheckim dworze w Niezdołach. Dworek państwa Rudeckich, oddalony zarówno od wsi, jak i od miasta, stanowi swoistą wyspę na polskiej prowincji objętej działaniami powstańczymi. Rzadko dochodzą tam echa ważnych wydarzeń, jedynie od czasu do czasu we dworze pojawiają się oddziały rosyjskie. Odizolowanie od świata zewnętrznego powoduje, iż dworek jest swoistym mikrokosmosem. Życie szlacheckiego dworu i jego mieszkańców w Wiernej rzece stanowi ilustrację najważniejszych polskich problemów i konfliktów w drugiej połowie XIX w. – stosunków społecznych, uprzedzeń klasowych, postaw wobec niewoli narodowej i walki o wolność.

Rzeka gra w powieści rolę niemal baśniową: wchodzi z bohaterami w bliskie związki, rozmawia z nimi, wspiera ich, okazuje zrozumienie dla ich cierpień, przychodzi im z pomocą. Motyw rzeki ma znaczenia metaforyczne i symboliczne, czyni utwór Żeromskiego opowieścią o polskim losie i polskiej historii w czasie zaborów.

Słownik