Sztuka Wieków Ciemnych

Wieki Ciemne, czyli okres następujący po upadku kultury mykeńskiej (od około XII/XI wieku p.n.e.) i poprzedzający epokę archaiczną (około IX/VIII wieku p.n.e.), należą do najsłabiej poznanych okresów w całych dziejach Grecji, co w dużej mierze dotyczy także ówczesnej sztuki. W przypadku budownictwa myślano dawniej, że sprowadzało się ono jedynie do niewielkich chat wznoszonych na wzgórzach i otaczanych wysokim murem. Nowsze wykopaliska, jak chociażby te z miejscowości Lefkandi na wyspie Eubea, gdzie odnaleziono duży budynek o wymiarach 10x47 m z apsydąapsydaapsydą i z wewnętrzną kolumnadąkolumnadakolumnadą, poddają tę tezę w wątpliwość. Trudno zresztą przypuszczać, aby monumentalne budownictwo z czasów mykeńskich po prostu zniknęło z wyobraźni Greków.

RU4tp6fnSQqaR

Na ilustracji znajduje się plan pałacu z Lefkandi. Widoczny jest jego rzut boczny i rzut z przodu. Jest to podłużny budynek o białych ścianach i spadzistym brązowym dachu, który wystaje po obu stronach tworząc wnęki. Wystający dach jest oparty na czerwonych palach.

R40KAzQ0HcNJd

Na zdjęciu znajduje się jasnobrązowa figurka centaura z odłamaną lewą ręką. Ma on dług tułów, małą głowę i duże uszy.

RMa3PMTnrTQ1f

Na zdjęciu znajduje się lekko zniszczona żółta waza przyozdobiona czarnymi wzorami.

R7PmxW0KB87Im

Na zdjęciu znajduje się wysoka żółta waza z uchem. Jest przyozdobiona czarnymi pasami i wzorami.

Okres geometryczny (900‑700 p.n.e) i orientalizujący (700‑600 p.n.e)

Wraz z dynamicznym rozwojem społeczeństw greckich, wzrostem demograficznym i coraz żywszymi kontaktami z Bliskim Wschodem nastąpił rozwój greckiej sztuki. W  okresie geometrycznym spotykamy przede wszystkim budowle mieszkalne, a jedynie sporadycznie obiekty, które interpretowane są jako budowle sakralne, czego przykładem może być świątynia z Dreros na Krecie.

Jednym z wyróżników tych czasów była ceramika, którą zwykliśmy nazywać geometryczną – stąd nazwa epoki. Była ona bardziej wyrafinowanym rozwinięciem swojej skromniejszej, protogeometrycznej poprzedniczki. Dotychczasowe motywy, takie jak koła, półkola, fale czy trójkąty, zostały uzupełnione o przedstawienia zwierząt i ludzi. Najważniejsze warsztaty ceramiczne związane były z Attyką i stamtąd ich produkty rozpowszechniły się na całą Grecję. Pod koniec epoki geometrycznej na naczyniach pojawiły się figury ludzi i zwierząt ułożone w sceny nawiązujące do życia codziennego i mitologii. Prawie cała powierzchnia ceramiki była malowana, w odróżnieniu od tej z okresu protogeometrycznegookres protogeometrycznyokresu protogeometrycznego.

RzSCa6HJTNrw31

Na zdjęciu znajduje się wysokie ciemne naczynie. Widoczne są na nim liczne wzory i sceny rodzajowe z udziałem ludzi i zwierząt.

Koniec VIII w. p.n.e. i początek kolejnego stulecia przyniósł jeszcze większy rozwój sztuki greckiej. Wpływ na to miało przybycie artystów ze wschodniej części Morza Śródziemnego, dlatego zwykliśmy nazywać tę epokę okresem orientalizującym. To również wtedy znacząco wzrósł dobrobyt Greków, przede wszystkim wskutek postępującej stabilizacji w poleispolis (poleis)poleis oraz powstawania nowych kolonii. Wszystkie te zjawiska oddziaływały na sztukę.

Okres orientalizujący charakteryzuje się dwoma zasadniczymi przełomami. Pierwszym z nich było powstanie monumentalnych budowli z kamienia, drugim – narodziny tzw. plastyki dedalicznej, od imienia Dedala, półlegendarnego rzeźbiarza żyjącego na Krecie w VII w. p.n.e., który stworzył kanon postaci oparty na linii pionowej i poziomej, czyli naturalnej.

Epoka orientalizująca poprzedza okres archaiczny (600–480 r. p.n.e.; według niektórych badaczy jest jego częścią), zwiastujący powstanie najbardziej znanych elementów sztuki greckiej. To właśnie w okresie archaicznym stworzono podstawowe porządki (style) architektoniczne: dorycki  i joński. Różnice w porządkach najłatwiej rozpoznać po kapitelach (głowicach) kolumn, ale także po większej ilości żłobień w przypadku drugiego z wymienionych porządków. Styl joński jest bardziej ozdobny i wykwintny, zyskał więc większy zasięg i popularność w świecie greckim. W okresie klasycznym (ok. 480–336 r. p.n.e.) pojawił się ponadto porządek koryncki, który charakteryzował się kapitelem o kształcie koszyka uformowanego z dwóch rzędów liści akantu rozchylonych na zewnątrz.

R13M4J6gBZMkW

Ilustracja przedstawia schemat kolumny doryckiej. Jest ona osadzona na podstawie zwanej stylobatem. Poprzeczny pasek w górnej części kolumny nazywany jest anulusem. Następnie kolumna jest przymocowana do dwóch elementów: echinusa i abakusa, które łączą ją z podłużnym architrawem. Na architrawie osadzone są mniejsze kolumny, które łączą się z nim przy pomocy trzech części: guttae, regula i tenii. Pomiędzy małymi kolumnami znajdują się postacie zwane metopami. Całość kończy się na gzymsie, elemencie wystającym w dół zwanym mutulusem i szpiczastych ozdobach zwanych akroterionami.

R9yFZvbN6UtCP

Ilustracja przedstawia schemat kolumny jońskiej. Baza kolumny składa się od dołu z stylobatu, plinty, torusu i trochilusu. Trzon kolumny jest pokryty małymi podłużnymi rowkami zwanymi kanelurami i zakończony jest elementem przypominającym ślimaka nazywanym wolutą. Kolejnym elementem jest architraw, który łączy się z kolumną elementem zwanym abakusem, a od góry jest pokryty wzorem zwanym kilimationem. Następnym elementem jest fryz czyli płaskorzeźba przedstawiająca scenę z życia mieszkańców. Kolumna zakończona jest gzymsem przyozdobionym kolejnym kilimationem.

R1Bow6OGi2BGL

Styl koryncki.

W architekturze sakralnej wprowadzona zostaje kolumnada zewnętrzna, która podtrzymywała dach. Ołtarz został umieszczony na zewnątrz budowli świątynnej, przez co dach nie potrzebował już ujścia dla dymu. W skonstruowanych w ten sposób budowlach kolumny stanowiły najbardziej widoczny element obiektu, fryz należało przenieść ze ścian na tzw. tympanon, trójkątną przestrzeń między gzymsem a dachem. Użycie nowego budulca - kamienia, zamiast wcześniej wykorzystywanej glinianej cegły i drewna, spowodowało, że domy bóstw stały się bardziej monumentalne, a obszar świątynny (temenos) uległ znacznemu poszerzeniu.

Charakterystyczną rzeźbą tego okresu są tzw. kurosy (gr. kouroi), czyli rzeźby przedstawiające młodych i nagich młodzieńców, którzy mają ręce ułożone wzdłuż ciała, a jedną z nóg wysuniętą. Drugą specyficzną formą rzeźbiarską są tzw. kory (gr. kore), wyobrażenia odzianych młodych dziewcząt w statycznej pozie. W drugiej połowie VI w. p.n.e. na twarzach posągów pojawia się tzw. uśmiech archaiczny, którego znaczenie nie jest do końca jasne.

RYgfbCTbfnb1P

Na zdjęciu znajduje się marmurowy pomnik nagiego uśmiechniętego mężczyzny o długich włosach.

R1VIkFdvRtGaF

Na zdjęciu znajduje się kamienny pomnik sfinksa. Jest to mityczne stworzenie o tułowiu lwa, głowie człowieka o długich włosach i skrzydłach.

U progu epoki archaicznej na wazach pojawiły się wyobrażenia licznych zwierząt, w tym nieznanych w Grecji panter i tygrysów, a także mitycznych sfinksówSfinkssfinksów. W późniejszym okresie motywy te zostały zastąpione, głównie za sprawą attyckich malarzy, scenami narracyjnymi przedstawiającymi postacie ludzkie i wątki mitologiczne. Pod koniec VII w. p.n.e. w Atenach zaczęto używać firnisufirnisfirnisu, który powodował, że namalowane elementy na ceramice po jej uprzednim wypaleniu stawały się czarne, a niepomalowane – czerwone. Styl ten nazywamy czarnofigurowym. W późniejszym okresie pojawił się natomiast styl czerwonofigurowy, w którym artyści na wcześniej pokrytym firnisem, a później wypalonym naczyniu ryli sceny, które chciano przedstawić.

R1WxS1XwZJouQ

Na zdjęciu znajduje się żółta waza z namalowanymi greckimi wojownikami. Są oni uzbrojeni we włócznie i okrągłe tarcze. Jeden z nich jedzie na czarnym koniu.

R7pHJXLm13aVN

Na zdjęciu znajduje się ciemne naczynie z namalowaną sceną rodzajową. Przedstawia ona leżącego półnagiego mężczyznę z brodą i grającą na flecie kobietę ubraną w szaty.

Rc1eUnIpB4RSJ

Na zdjęciu znajduje się wysoka biała waza z czarnym uchem. Namalowana jest na niej kobieta w czerwonej szacie i czarnych włosach.

Okres klasyczny (480‑336 p.n.e)

Ateny w wyniku najazdu Kserksesa uległy zniszczeniu i konieczna była ich odbudowa. Prócz samych Aten przebudowano także oddalony o 10 km od nich port Pireus. Dokonano tego na planie ortogonalnymortogonalnyortogonalnym. Następnie port połączony został z Atenami tzw. Długimi Murami.

W architekturze wyróżnić możemy trzy okresy: wczesnoklasyczny, dojrzały i późny. Pierwszy z nich najlepiej obrazuje świątynia Zeusa w Olimpii będąca wzorcowym przykładem porządku doryckiego. Widać w niej klasyczny dorycki układ sześciu kolumn na krótszym boku, a trzynastu na dłuższym. W świątyni zachwyt budziły przede wszystkim metopy (kwadratowe płyty pokryte reliefem, które umieszczone były na fryzie), przedstawiające 12 prac Heraklesa. Innym godnym uwagi obiektem – stworzonym już w dojrzałym okresie – był posąg Zeusa dłuta Fidiasza, uznawany za jeden z cudów świata (niestety niezachowany).

W okresie tym zmieniała się także rzeźba. Postacie stały się bardziej wymodelowane, przybierając też swobodniejsze pozy.

ReQGtwdKeAWQp

Na zdjęciu znajdują się fragmenty zniszczonej rzeźby przedstawiającej umięśnionego mężczyznę walczącego z bykiem.

Oprócz wymienionego już Fidiasza innym słynnym rzeźbiarzem był Myron, którego najbardziej znanym dziełem jest Dyskobol, zachowany dziś jedynie w postaci rzymskiej kopii.

RZzf6wk8xr4Lj

Na zdjęciu znajduje się pomnik nagiego mężczyzny, który przygotowuje się do rzucenia dyskiem. Ma on krótkie włosy, a w prawej ręce trzyma wspomniany dysk.

Szczytowym osiągnięciem greckiej architektury jest wspomniany na początku lekcji Partenon. Jest to świątynia wzniesiona na Akropolu w latach 447–432 p.n.e. ku czci Ateny Parthenos (Dziewicy), według planu i pod nadzorem Fidiasza. Ta wielka budowla, która rozmiarami (70x31 m) przerosła świątynię w Olimpii (66 x 30), miała też od niej więcej kolumn (8x17). W środku (naos) Partenonu znajdował się posąg Ateny dłuta Fidiasza. Elementem charakterystycznym był także fryz, który okalał cały przybytek bogini, przedstawiający pochód ku czci Ateny, czyli tzw. procesję panatenajską. Jego autorem był sam Fidiasz. Część imponującego fryzu znajduje się w Atenach, ale najliczniejsze jego fragmenty w XIX w. trafiły do Londynu, gdzie do dziś można je podziwiać w British Museum.

RGRC6Zh6uEQKp

Na schemacie znajduje się plan Partenonu ukazany z góry. Widoczne są na nim liczne kolumny i wewnętrzne pomieszczenia.

Teatr Dionizosa

Jedną z najbardziej charakterystycznych budowli greckich był teatr, a za jego wzorzec uchodzi zwłaszcza Teatr Dionizosa w Atenach. Budowla wzniesiona w początkach V w. p.n.e. na południowym zboczu Akropolu (w tzw. świętym okręgu Dionizosa) posiadała początkowo drewniane ławy, a jedynie pierwszy rząd miał kamienne siedziska, pośród których centralne miejsce przeznaczone było dla kapłana boga wina. Dalej, z punktu widzenia siedzącego na ławie widza, znajdowała się prostokątna bądź okrągła orchestraorchestraorchestra (kształt pierwotny wciąż budzi wiele wątpliwości). Na jej środku stał ołtarz Dionizosa. Zanim w późniejszym okresie nie powstał proskenionproskenionproskenion, to właśnie tam występowali aktorzy i chór. Proskenion oddzielał orchestrę od skene (miejsce, które można by porównać do garderoby oraz rekwizytorni) i stanowił scenę w właściwym sensie. W pełni kamienny teatr Dionizosa Ateny zawdzięczały Likurgowi (ok. 330 r. p.n.e.) i to kształt budowli z tych czasów znajduje się na poniższej ilustracji. Widownia miała aż 78 rzędów, oddzielonych chodnikami (czy może lepiej przejściem między sektorami), a pierwsze rzędy były przeznaczone dla kapłanów, ważnych urzędników i gości zagranicznych. Teatr mógł pomieścić około 15 tys. widzów, a w wyjątkowych sytuacjach nawet więcej. Sama wysokość budowli wynosiła aż 30 m, a rozpiętość w najszerszym miejscu 100 m. Orchestra miała średnicę około 20 m, zaś skene wymiary 45x6 m.

R1CFIJPLRMTuR

Na zdjęciu znajduje się plan Ateńskiego Teatru Dionizosa. Posiada on ogromne trzypoziomowe trybuny i dużą scenę. Za sceną znajduje się konstrukcja imitująca daną lokalizację, a jeszcze dalej widoczne są pomieszczenia dla aktorów.

Podsumowanie

Nie sposób przecenić znaczenia sztuki greckiej w dziejach ludzkości. Wzorce, które wprowadzili Hellenowie, w dużej mierze przejęli od nich Rzymianie, którzy następnie rozpowszechnili je w całym imperium. Również dziś porządek dorycki, joński czy koryncki zdobi niejedną budowlę powstałą tysiąclecia po okresie archaicznym czy klasycznym, czego przykładem są choćby jońskie kolumny Teatru Wielkiego w Poznaniu. Nie tylko architektura wywarła wielki wpływ na dzieje. Rzeźby, których kopie sporządzili Rzymianie, zdobią muzea w wielu miastach całego świata, a kopie kopii znajdują się także w licznych gmachach publicznych.

Słownik

Słowa kluczowe

kultura starożytnej Grecji, Wieki Ciemne, okres geometryczny, okres orientalizujący, okres klasyczny, starożytny teatr, starożytność, starożytna Grecja, antyk

Bibliografia

Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.

D. Musiał, Świat grecki. Od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Pauzaniasz, Wędrówki po Helladzie, ks. V, rozdz. 10,  przekł. J. Nimirska‑Pliszczyńska, Wrocław‑Warszawa 1968.