Przeczytaj
Nowe możliwości
W 1343 r. Kazimierz podpisał pokój wieczysty z Krzyżakami, który stabilizował stosunki z dotychczasowym wrogiem na granicy północnej oraz rozrywał sojusz krzyżacko‑czeski. Pięć lat później - w 1348 r. król zawarł porozumienie z Janem Luksemburczykiem. Polska tym sposobem utraciła dwie ważne pod względem gospodarczym i strategicznym dzielnice, które wchodziły w jej skład przed rozbiciem dzielnicowym. Otworzyły się za to przed nią nowe możliwości na wschodzie. Od początku swego istnienia państwo polskie utrzymywało ożywione stosunki z Rusią KijowskąRusią Kijowską. Między oboma państwami przez długi czas trwał konflikt o tereny przygraniczne w dorzeczu Sanu i Bugu, tzw. grody czerwieńskie. Władcy Polski i Rusi często decydowali się na sojusze zawierane poprzez małżeństwa swoich córek i synów. Od XIV w. Ruś nie odgrywała ważnej roli politycznej. Było to następstwem rozbicia dzielnicowego i zależności od Złotej OrdyZłotej Ordy.
Wymień dwa współczesne państwa, na terenie których istniała Ruś Kijowska.
Upadło znaczenie polityczne Kijowa i Rusi Kijowskiej. W jej miejscu powstało szereg nowych księstw, m.in. Księstwo Halicko‑WłodzimierskieKsięstwo Halicko‑Włodzimierskie. Do rywalizacji o wpływy na tym ostatnim obszarze przystąpił Kazimierz Wielki. Politykę tę poparły różne grupy społeczne. Przed rycerstwem, możnowładztwem i mieszczaństwem otwierały się nowe możliwości. Przez tereny ruskie przechodziły najważniejsze szlaki handlowe, łączące Europę z Morzem Czarnym. Wyższe warstwy społeczne w podboju Rusi widziały dla siebie szansę na opanowanie nowych ziem. Polityka ekspansji na wschód odpowiadała głównie interesom rycerstwa i możnowładztwa małopolskiego. Popierał ją też polski Kościół, upatrując nowych możliwości prowadzenia działalności misyjnej na terenach, na których panowało prawosławie.
Oprócz Polski w rywalizacji o wpływy na Rusi udział wzięli Węgry, Litwa i Tatarzy, pod których nominalnym zwierzchnictwem obszar ten nadal się znajdował. Każda z tych potęg wystąpiła ze swoimi roszczeniami do tych terenów, skuszona otwierającymi się na wschodzie nowymi możliwościami osadniczymi i handlowymi.
Ku nowym granicom
Podejmując ekspansję na tereny księstwa halickiego, Kazimierz Wielki wykorzystał jako pretekst swoje pokrewieństwo z książętami halickimi oraz przekazanie mu tych obszarów przez ostatniego, zmarłego bezpotomnie władcę. Jak do tego doszło? Ciotka króla, Eufemia, została żoną księcia halickiego Jerzego Lwowicza. Po bezpotomnej śmierci ich dzieci (1323 r.) na stolec książęcy (tron monarchy) został wybrany młody Bolesław, syn Trojdena czerskiego i Marii, ciotki ostatnich książąt halickich. W ten sposób doszło do umocnienia wpływów polskich na wschodzie.
Panowanie nowego władcy nie trwało długo. Bolesław, który po przejęciu tronu ruskiego przyjął na cześć swojego dziadka drugiego imię Jerzy, zmarł bezpotomnie, otruty przez własnych bojarówbojarów w 1340 r. Ponoć tuż przed śmiercią przekazał w testamencie całe swoje dziedzictwo Kazimierzowi. Jasne było, że do rywalizacji o ziemie ruskie przystąpią też Węgry i Litwa. Król polski zdecydował się więc na uderzenie uprzedzające potencjalnych rywali. W 1340 r. jego wojska zajęły Lwów i wywiozły stamtąd skarbiec książęcy. Król nie zdołał jednak opanować całego księstwa. XIV‑wieczny kronikarz w ten sposób opisał te wydarzenia:
Dziejów polskich ksiąg dwanaście[Kazimierz] zebrawszy jakie takie wojska spośród swoich dworzan i panów wkracza szybko na Ruś po oktawie Wielkiejnocy i oblega miasto Lwów. Miasto przez jakiś czas wytrzymywało oblężenie, w końcu przyciśnięte i udręczone dotkliwym głodem, razem z panami ruskimi, którzy bronili obydwu zamków: górnego i dolnego oraz miasta, posyła parlamentariuszy do króla, nie odmawiając poddania się, byleby król obiecał, że nie naruszy i nie zmieni ich obrządku. Kiedy król zgodził się na ten warunek (wiedział bowiem, że jeżeli go odrzuci, Rusini z uporem wytrzymają oblężenie i wycierpią najgorsze), [Rusini] otwarłszy bramy przyjmują króla z wojskiem do miasta, a po wydaniu mu obydwu zamków, składają mu hołd i przysięgę wierności i należnego poddania się. Król po opanowaniu zamków i miasta Lwowa, znalazłszy tam należący do dawnych książąt ruskich skład wielu ogromnej wartości rzeczy w złocie, srebrze, drogich kamieniach i klejnotach, wśród których pokazywano dwa złote krzyże, znane z tego, że zawierały znaczną część drzewa Krzyża Chrystusowego, i dwie korony mające ogromnej ceny kamienie i perły, nadto szatę i wspaniały tron zdobiony złotem i drogimi kamieniami, zagarnia je do swego skarbca. Następnie wkroczył do Włodzimierza i zagarnął zarówno zamek, jak miasto i całą ziemię wołyńską pod swoje panowanie. Pali nadto zamki lwowski i włodzimierski – były one wówczas zbudowane z drewna i wymagały dla ich całkowitego zabezpieczenia wielkiej liczby wojska i broni – żeby po jego odejściu nie podniosły buntu. A ustanowiwszy spośród swoich rycerzy starostę dla ziemi lwowskiej i miasta Lwowa pozostawia tam pewną część swoich wojsk, aby przynajmniej ci, co się świeżo poddali, ze strachu dochowali wierności, wracał do Polski bez szwanku, jako zwycięzca ze wspaniałymi łupami i hojnymi darami Rusinów.
Źródło: Jan Długosz, Dziejów polskich ksiąg dwanaście, t. 3, ks. 9, Kraków 1868, s. 102.
Tego samego roku spadł jeszcze na Polskę potężny najazd tatarski. Litwini wykorzystali sytuację i pod wodzą Giedymina zajęli północne kresy księstwa – Wołyń. Do rywalizacji o sporne tereny włączyli się także Węgrzy. W zamian za rezygnację z roszczeń do terenów ruskich Kazimierz obiecał królowi węgierskiemu sukcesję na tronie polskim. Walki o Ruś trwały ze zmiennym szczęściem do 1366 r. W rezultacie królowi polskiemu udało się zająć tereny po Podole, z Haliczem, Lwowem, Włodzimierzem i Kamieńcem Podolskim, Litwini zaś opanowali część ziemi włodzimierskiej z Łuckiem.
Cztery żony i żadnego syna…
Sprawa ekspansji na tereny Rusi została ściśle zespolona ze sprawą sukcesji na tronie polskim. Kazimierz czterokrotnie wchodził w związki małżeńskie. Jego pierwszą żoną została księżniczka litewska Aldona, która przyjęła imię Anna. Małżeństwo to stanowiło przypieczętowanie sojuszu z księciem litewskim Giedyminem. Z tego związku narodziły się dwie córki, Elżbieta i Kunegunda. Po śmierci Aldony król wziął za żonę Adelajdę Heską. Pożycie pary od początku nie układało się dobrze. W 1356 r. Kazimierz podjął starania w Rzymie o unieważnienie małżeństwa, ale zakończyły się one fiaskiem. Przeszkodziła m.in. dyplomacja andegaweńska zainteresowana zachowaniem praw do sukcesji w Polsce po bezpotomnej w linii męskiej śmierci króla. Mimo trwania małżeństwa z Adelajdą Kazimierz zawarł związek morganatycznyzwiązek morganatyczny z mieszczką praską, Krystyną Rokiczanką. Małżeństwo to także nie należało do udanych. Pięć lat przed śmiercią – będąc już w dość leciwym wieku, ale wciąż chyba mając nadzieję na syna z prawego związku – król ożenił się z 30 lat młodszą Jadwigą Żagańską. Z tego małżeństwa również doczekał się tylko córek. Kobiety zaś nie miały prawa do dziedziczenia tronu w Polsce.
Kto następcą?
Naturalnym następcą po ewentualnej bezpotomnej śmierci Kazimierza był jego siostrzeniec – król Węgier Ludwik Andegaweński.
Przyjacielskie stosunki z Węgrami zainicjował Władysław Łokietek. W obliczu narastającego zagrożenia ze strony Czech i zakonu krzyżackiego sojusz z Andegawenami miał znaczenie strategiczne. Jego umocnieniem było małżeństwo zawarte między córką Łokietka, Elżbietą, a królem Węgier Karolem Robertem w 1320 r.
Sojusz z Węgrami stał się też ważną wytyczną polityki zagranicznej Kazimierza Wielkiego. W 1339 r., podczas zjazdu w Wyszehradziezjazdu w Wyszehradzie, król polski zawarł z władcą Węgier układ o sukcesji. Na jego mocy po bezpotomnej śmierci Piasta władzę w Polsce mieli objąć Andegawenowie. Kazimierz potrzebował wsparcia Węgier w toczącym się właśnie z Krzyżakami sporze o Pomorze Gdańskie i z Czechami o Śląsk. Król w tym czasie był jeszcze młody, miał 29 lat i przed sobą realną szansę na doczekanie się męskiego potomka. Układ z południowym sąsiadem miał zatem znaczenie polityczne.
Po raz kolejny sprawa sukcesji węgierskiej wypłynęła przy okazji ekspansji na wschód. Sukcesy Polski na terenie Rusi Halickiej zostały okupione układami Kazimierza z Ludwikiem, na mocy których ten ostatni zrzekał się swoich praw do tych obszarów w zamian za obietnice sukcesji na tronie polskim (1350 r.). Gdyby zaś się okazało, że Kazimierz będzie miał syna, to Ruś nie przejdzie na niego zasadzie dziedziczenia, lecz zostanie przez Węgry wykupiona za sumę 100 tys. florenów. W końcu władca węgierski sam zadbał o swoje prawa do tronu Królestwa Polskiego. W 1355 r. na zjeździe w Budziezjeździe w Budzie wydał przywilej dla polskiej szlachty w zamian za obietnicę, że zostanie wybrany na króla polskiego, w przypadku gdyby Kazimierz umarł, nie pozostawiając legalnego męskiego potomka.
Pod koniec życia Kazimierz, nie mając już nadziei na syna, podjął jeszcze próbę zabezpieczenia praw swoich potomków do tronu polskiego. Około 1369 r. adoptował swego wnuka Kaźka Słupskiego, syna córki Elżbiety, wydanej za mąż za księcia słupskiego Bogusława V. Zgodnie z planami władcy Kaźko miał objąć tron, gdyby Ludwik Andegaweński też miał tylko córki (wtedy król węgierski nie miał jeszcze żadnych dzieci).
Bezpotomna w linii męskiej śmierć Kazimierza zakończyła panowanie Piastów na tronie polskim i otworzyła drogę Ludwikowi Andegaweńskiemu do władzy w Polsce.
Słownik
(łac. [matrimonium ad] morganaticam – dosłownie [małżeństwo na] poranek; od staroniemieckiego morgan) małżeństwo członka rodu arystokratycznego z osobą niższego stanu, z którego potomstwo nie ma praw do tytułu/tronu
(ze starobułgarskiego boljarin) wyższa warstwa społeczna na Rusi Kijowskiej, zajmująca drugą po książętach pozycję w państwie
państwo mongolskie założone w zachodniej części imperium Czyngis‑chana w 1240 r. przez jego wnuka Batu‑chana
(łac. Regnum Galiciae et Lodomeriae) księstwo powstałe po rozpadzie Rusi Kijowskiej z ośrodkami w Haliczu i Włodzimierzu
spotkanie władców Polski (Kazimierza Wielkiego), Czech (Jana Luksemburskiego) oraz Węgier (Karola Roberta Andegaweńskiego) w 1335 i w 1339 r. w Wyszehradzie na Węgrzech, odbyte celem rozwiązania kwestii spornych
przywilej wydany przez Ludwika Andegaweńskiego w 1355 r. w Budzie, w których król podjął zobowiązania wobec stanu szlacheckiego w zamian za poparcie jego starań do tronu polskiego po bezpotomnej w linii męskiej śmierci Kazimierza Wielkiego
(gr. Rhossia, łac. Russia) średniowieczne państwo w Europie Wschodniej, rządzone przez dynastię Rurykowiczów, ze stolicą w Kijowie, istniejące do XII w.
Słowa kluczowe
Kazimierz Wielki, Ruś Halicka, Piastowie, Andegawenowie
Bibliografia
J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004.
J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej (VIII w. – 1370), Oficyna Wydawnicza FOGRA, 2017.