Przeczytaj
Przypomnij sobie główne założenia Platońskiego systemu. Rozważ dlaczego nazywamy go idealizmem, a dlaczego – dualizmem.
Idealizm i dualizm Platona
Filozof przyjmuje tutaj wręcz symboliczną pozę. W lewej ręce trzyma egzemplarz swego dialogu, noszącego tytuł Timajos, w którym przedstawia proces stworzenia świata i wprowadza postać Demiurga – boskiego Rzemieślnika. Prawą dłonią wskazuje ku górze, co ma symbolizować odniesienie do niematerialnego i wiecznego świata czystych idei.
Dokonajmy przypomnienia najważniejszych punktów Platońskiej teorii idei. Zdaniem filozofa materia nie posiada żadnej mocy sprawczej, czyli nie jest w stanie nadać sobie kształtu i tworzyć konkretnych przedmiotów (lub powodować zmian w obrębie tych przedmiotów i relacji pomiędzy nimi). Odwiecznymi i niematerialnymi wzorcami konkretnych rzeczy są dla Platona oczywiście idee. Te bowiem zarówno tworzą niematerialny i odwieczny świat, jak i stanowią wzorce dla jednostkowych i zniszczalnych przedmiotów świata materialnego. Na tym właśnie polega Platoński dualizm, dzielący świat na dwoje: wieczny świat niematerialnych idei oraz zmienny świat materialnych i zniszczalnych przedmiotów, dla których idee stanowią wzory. Pierwszy z tych światów jest dla człowieka dostępny tylko w sferze czystego namysłu, składa się bowiem z inteligibilnych idei, które jest w stanie poznać jedynie nasz intelekt. Drugi natomiast jest światem, w którym człowiek żyje na co dzień i który doświadcza wszystkimi zmysłami.
Założenie o realnym istnieniu niematerialnych, inteligibilnychinteligibilnych idei nazywamy idealizmem. Idealizm może przyjmować różne formy, takie jak chociażby idealizm radykalny, który zakłada, że istnieją tylko i wyłącznie idee, lub też idealizm umiarkowany, który dopuszcza obok istnienia idei również istnienie materii.
Zastanów się, jak mogło wyglądać tworzenie świata przez Demiurga. Jak myślisz, jak wyglądała kolejność tworzenia poszczególnych przedmiotów zniszczalnych?
Demiurg a stworzenie świata
Jak już wspomniano, idee stanowią odwieczne i niematerialne wzorce dla zmiennych, zniszczalnych przedmiotów materialnych. Zasadniczą cechą świata idealnego jest jego trwanie, a więc niezmienność, odwieczność. Cechą świata materialnych przedmiotów jest zaś wieczne „stawanie się”, a więc to, że wraz z biegiem czasu wszystko się zmienia. Zasadne wydaje się więc pytanie: czy nasz zmienny, materialny świat miał kiedyś swój początek, czy też może zachodzące na nimi przemiany są odwieczne, jak same idee? Platon nie był zwolennikiem wizji świata odwiecznego, który nigdy nie miał swego początku. Potrzebował zatem motywu, od którego ten mógłby się rozpocząć i trwać w sposób nieprzerwany aż do dziś. Stąd też bierze się teoria boskiego Rzemieślnika – Demiurga.
Świat zmienia się nieustannie, można wręcz powiedzieć (nieco po heraklitejsku), że świat nie „istnieje”, lecz „wciąż się staje”. Jeśli zaś chodzi o działanie istoty rozumnej, a więc człowieka, działa on w sposób celowy. Na przykład każdy rzemieślnik wykonuje konkretne przedmioty na podstawie znanych sobie idei tych rzeczy. Szewc tworzy buty, stolarz – meble, rzeźbiarz – rzeźby. Z drugiej strony, jeśli myślimy o jakimś konkretnym przedmiocie, zawsze rozważamy sposób jego powstania, szukamy jego przyczyny. Niepodobna – mówi Platon – aby ten proces powstawania coraz to nowych rzeczy nie miał swego początku. Tym bardziej jakiś doskonały Rzemieślnik, boski Umysł, musiał go zainicjować.
Najpierw więc idee i materia istniały osobno. Te pierwsze są oczywiście odwieczne, jednak jeszcze wtedy nie posiadały swych materialnych manifestacji. Materia istniała więc, ale nie miała jeszcze żadnych właściwości. Była chaotyczna i bezładna, gdyż nie stanowiła jeszcze materialnych przedstawień odwiecznych idei. Nie można o niej powiedzieć nawet tego, że była bezkształtna, gdyż „bezkształtność” również jest właściwością.
Demiurg, korzystając ze wszystkich abstrakcyjnych idei, użył ich jako wzorów do stworzenia konkretnych, materialnych przedmiotów, z których składa się świat. Nadał mu kształt kuli, gdyż jest to kształt idealny. Podobnie uformował wszystkie ciała niebieskie, układając je na nieboskłonie przy użyciu idei proporcji matematycznych, które do dziś odkrywa astronomia. Na Ziemi zaś stworzył życie, aby u kresu swej pracy tchnąć dusze w ludzkie ciała.
Doniosłość dzieła Demiurga
W interpretacji Platona świat ma więc swój początek. Dopiero w momencie ukończenia przez Demiurga swego dzieła zaistniały czas, przestrzeń i życie. Czas – gdyż dopiero zmienność i następowanie po sobie kolejnych rzeczy pozwala go odmierzać. Przestrzeń – gdyż dopiero po zaistnieniu konkretnych przedmiotów można było mówić o odległości między nimi. Życie – gdyż było ono możliwe dopiero wtedy, gdy dusze zyskały materialne ciała.
Musimy jednak podkreślić istotną kwestię. Otóż Demiurg nie był w tej koncepcji istotą nieograniczoną. Jest on bóstwem w znaczeniu twórcy, Umysłu, doskonałego Rzemieślnika tworzącego świat. Nie jest jednak Bogiem rozumianym jako twórca nieograniczony. Wykorzystując idee do kreacji świata, był im ściśle podporządkowany, zwłaszcza zaś idei w platońskiej gradacji najwyższej – idei Dobra. Świat stworzony przez doskonałego Demiurga był światem doskonałym, był ucieleśnieniem Dobra. Jednak wraz z upływem czasu ulega on erozji, cofaniu się, a jego koniec (choć dziś niemożliwy do wyobrażenia) z pewnością kiedyś nastąpi.
Demiurg a tzw. dowód kosmologicznydowód kosmologiczny
Kilka stuleci po Platonie zacznie się rozwijać zupełnie nowa religia zwana chrześcijaństwem. Jej teologowie, wyśmienicie wyedukowani w filozofii, będą starali się udowodnić istnienie swego Boga. Jednym z wielu argumentów okaże się dowód kosmologiczny, którego pierwowzór znaleźć możemy właśnie u greckiego filozofa. W myśl tego dowodu każdy istniejący przedmiot posiada swoją przyczynę. Cofając się jednak w tym związku przyczynowym przez kolejne, następujące po sobie rzeczy, nie będziemy tego robili w nieskończoność, gdyż w końcu dotrzemy do praprzyczyny wszelkiego stworzenia – Boga.
Słownik
(gr. demiurgos – rzemieślnik, wytwórca) boski budowniczy świata; powodowany dobrocią zbudował świat najlepszy z możliwych; w odróżnieniu od Boga chrześcijańskiego demiurg Platoński jest budowniczym, a nie Stwórcą świata, ponieważ buduje on świat z istniejącej odwiecznie materii i idei, a nie tworzy go z nicości (creatio ex nihilo)
jeden z popularniejszych dowodów na istnienie Boga, w myśl którego, cofając się w związku przyczynowym lub przyczynowo‑skutkowym, w wyniku naszych działań napotkamy na praprzyczynę, którą jest Bóg; zasadniczo ten sposób rozważań przejawia się już u Platona, został jednak rozwinięty przez Arystotelesa w koncepcji Nieruchomego Poruszyciela, a potem zadomowił się w teologii chrześcijańskiej
(gr. idéa – to, co widoczne, kształt, wyobrażenie, postać) jedno z podstawowych pojęć filozoficznych, ze względu na swą historyczność i ilość zastosowań bardzo złożone w definiowaniu; do filozofii wprowadził je Platon, aby określić to, co inteligibilne, a więc niedostępne poznaniu zmysłowemu, a odkrywane jedynie przez rozum, tzn. racjonalny namysł nad światem, o którym pouczają nas zmysły; w dualizmie platońskim przeciwstawiana zmysłowej materii, z której (na wzór wiecznych idei) powstają zniszczalne rzeczy jednostkowe
(łac. idealis – idealny) nazwa wszystkich kierunków głoszących, że podstawową realnością są idee (byty pozazmysłowe), natomiast świat materialny jest czymś wtórnym, pochodnym; w metafizyce wyróżniamy idealizm obiektywny, głoszący, ze idee istnieją niezależnie od człowieka, oraz idealizm subiektywny – gdy istnienie rzeczywistości uzależnia się od umysłu ludzkiego; idealizm platoński (platonizm) głosi, że obok przemijalnych i zniszczalnych rzeczy we wszystkich dziedzinach bytu i działania istnieją pierwiastki idealne, wieczne i niezmienne, mające przewagę nad realnością, idealizm ten oznacza: w metafizyce (istnienie bytu idealnego, od którego byt realny jest niższy i zależny), w psychologii (uznanie, że nieśmiertelna dusza istnieje niezależnie od ciała jako najdoskonalsza część człowieka), w teorii poznania (istnieje wiedza racjonalna, niezależna od doświadczenia, a wiedza zmysłowa ma być jej podporządkowana), w metodologii (wyższość metody dialektycznej nad wszelkimi badaniami empirycznymi), w etyce (najwyższymi celami są dobra idealne i dobra realne powinny być im podporządkowane jako środki)
(łac. intelligibilitas – uchwytność intelektualna) przedmioty czystego intelektu, a więc poznawalne tylko przez czysty namysł intelektualny jako niematerialne i abstrakcyjne; od tego pojęcia pochodzi pojęcie poznania inteligibilnego, a zatem poznania poprzez badanie intelektualne, rozważanie czegoś