Mała konstytucja z 1919 r.

Ponad stuletnią historię urzędu głowy państwa w Polsce – od chwili, kiedy w 1918 r. odzyskała ona niepodległość jako państwo republikańskie – rozpoczyna Mała konstytucja z 1919 r. Akt ten nie zakładał wprawdzie istnienia urzędu prezydenta, ale powierzał funkcje głowy państwa Naczelnikowi, który sprawował władzę państwową, uzależniając jednak jego działania od kontrasygnaty Prezydenta Ministrów (jak Mała konstytucja określała urząd premiera) i właściwego ministra, a przede wszystkim podporządkowując je Sejmowi Ustawodawczemu, który sprawować miał najwyższą władzę w państwie.

R1H53Ug3XHtYG

Zdjęcie przedstawia stronę z Dziennika Ustaw, z dnia 18 maja 1921 roku z Ustawą Przechodnią do Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 marca 1921 roku w sprawie czasowej organizacji władzy zwierzchniej Rzeczypospolitej. Ustawa zawiera 5 artykułów i podpisana jest przez Marszałka Trąmpczyńskiego i Prezydenta Ministrów Witosa. Treść artykułów: Artykuł 1. Sejm Ustawodawczy sprawuje swą władze, w dotychczasowym zakresie do chwili ukonstytuowania się władzy ustawodawczej na zasadach Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 marca 1921 r. i rozwiązuje się w tym dniu z mocy samego prawa. Artykuł 2. Prawa i obowiązki obecnego Naczelnika Państwa, określone w uchwale Sejmu dnia 20 lutego 1919 r. (Dz. Pr. № 19, poz. 226), trwają do chwili objęcia urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej, wybranego na podstawie Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 marca 1921 roku. Artykuł 3. Pierwsze wybory do Sejmu i Senatu na zasadzie nowej ordynacji wyborczej zarządzi na podstawie uchwały Sejmu Ustawodawczego Naczelnik Państwa, poczem w terminie, określonym w ust. 2 art. 25 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 marca 1921 r., zwoła on Sejm i Senat na pierwsze posiedzenie, i otworzy je. Artykuł 4. Niezwłocznie, nie później jednak niż w 7 dni od dnia ukonstytuowania się Sejmu i Senatu, na zaproszenie Marszałka nowego Sejmu zbierze się Zgromadzenie Narodowe w celu wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej. Artykuł 5. Ustawa niniejsza wchodzi w życie z dniem ogłoszenia Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 marca 1921 r.

Naczelnik Państwa powoływał jednak rząd na podstawie „porozumienia z Sejmem” i był wraz z rządem odpowiedzialny przed sejmem, nie miał już inicjatywy ustawodawczej ani prawa do rozwiązania parlamentu. Pozostawał on jednak naczelnym wodzem, sprawował najwyższą władzę wykonawczą, wchodził w skład Rady Obrony Państwa (powołanej przez sejm w obliczu zagrożenia państwowości przez wojnę polsko‑bolszewicką) jako jej przewodniczący. Władzę sprawować miał do chwili objęcia urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej, wybranego na podstawie nowej Konstytucji. Po wyborze i zaprzysiężeniu na tym stanowisku Gabriela Narutowicza Józef Piłsudski złożył urząd Naczelnika Państwa na jego ręce.

Historia polskich konstytucji po odzyskaniu niepodległości

Trzeba jednak pamiętać, że tradycja wybierania głowy państwa kontynuowana była przez rządy na uchodźstwie. Po wybuchu II wojny światowej, 30 września 1939 r., ostatni prezydent wolnej II RP Ignacy Mościcki przekazał władzę Władysławowi Raczkiewiczowi, pierwszemu prezydentowi na uchodźstwie. Do końca II wojny światowej zarówno rząd RP na uchodźstwie, jak i prezydent mieli pełne uznanie międzynarodowe (z wyjątkiem, rzecz jasna, okupantów – ZSRS, III Rzeszy i jej sojuszników). Prezydent na uchodźstwie dysponował organem doradczym, jakim była Rada Narodowa złożona z przedstawicieli głównych partii politycznych, nominatównominatnominatów Prezydenta RP i przedstawicieli najważniejszych organizacji społeczno‑oświatowych. Po 5 lipca 1945 r. rząd (a tym samym prezydent na uchodźstwie) przestał być uznawany przez wspólnotę międzynarodową, która podpisała umowy międzynarodowe z nowo powstałym państwem polskim. Przez kilkanaście (do kilkudziesięciu) lat funkcjonowania równolegle z komunistycznymi władzami PRL rząd RP na uchodźstwie nadal uznawany był przez niewielką liczbę państw (Irlandia, Hiszpania, Kolumbia, Kuba, Liban, Watykan, Wenezuela).

NowelizacjanowelaNowelizacja konstytucji z 1952 r., dokonana po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu w kwietniu 1989 r., przywracała urząd jednoosobowej głowy państwa – początkowo jako Prezydenta PRL, a od 30 grudnia 1989 r. Prezydenta RP.

Do wybranego przez Zgromadzenie Narodowe Prezydenta PRL należały m.in. następujące kompetencje:

• zarządzanie wyborów do sejmu, senatu i rad narodowych;

• mianowanie i odwoływanie pełnomocnych przedstawicieli PRL w innych państwach;

• przyjmowanie listów uwierzytelniających i odwołujących dyplomatów;

• zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, przewodniczenie Komitetowi Obrony Kraju;

• występowanie z wnioskiem do sejmu o powołanie lub odwołanie Prezesa Rady Ministrów i prezesa Narodowego Banku Polskiego;

• zwoływanie w sprawach szczególnej wagi posiedzenia Rady Ministrów i przewodniczenie im;

• nadawanie orderów, odznaczeń i tytułów honorowych;

• stosowanie prawa łaski;

• ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych;

• sprawowanie nadzoru nad radami narodowymi;

• wprowadzanie stanu wojennego lub wyjątkowego, zawieszające weto ustawodawcze;

• rozwiązywanie parlamentu w przypadku niewyłonienia rządu, nieuchwalenia w terminie ustawy budżetowej lub uchwalenia uchwały uniemożliwiającej prezydentowi wykonywanie jego konstytucyjnych uprawnień.

Był to zatem katalog bardzo szeroki.

Uchwalona w 1992 r. Mała konstytucja ograniczyła i doprecyzowała zakres obowiązków głowy państwa, nadając Prezydentowi RP kompetencje podobne, jakimi dysponuje współcześnie, wprowadzając również ich podział na kompetencje wymagające kontrasygnaty i prerogatywy. W odróżnieniu od dzisiejszych uprawnień Prezydenta RP ten akt prawny czynił silniejszą jego pozycję względem Rady Ministrów, np. przez nadanie Prezydentowi RP uprawnienia zwoływania posiedzeń Rady Ministrów albo uniezależnienie jego decyzji od wniosku Rady Ministrów (np. w odniesieniu do wprowadzania stanu wyjątkowego). Zasadniczą różnicą w porównaniu do poprzedniej regulacji było wprowadzenie powszechnych i bezpośrednich wyborów prezydenckich.

Kolejną, ostatnią już ustawą regulującą pozycję ustrojową Prezydenta RP, była obowiązująca obecnie Konstytucja RP z 1997 r.

Słownik