Tolerancja ekologicznatolerancja ekologicznaTolerancja ekologiczna to zdolność przystosowania się organizmu do zmian natężenia oddziałujących na niego czynników abiotycznychczynniki abiotyczneczynników abiotycznych. Adaptacja do zmieniających się warunków środowiska zapewnia organizmowi możliwość przeżycia i realizowania funkcji życiowych.

Zdolność adaptacyjna organizmu mieści się w pewnym przedziale wartości oddziałującego czynnika środowiska – jest to tzw. zakres tolerancjizakres tolerancjizakres tolerancji. Granice zakresu tolerancji wyznaczają dwie wartości skrajne: minimum i maksimum. Minimum to najniższa wartość czynnika tolerowana przez organizm, a maksimum to wartość najwyższa. Zmiany natężenia czynnika środowiskowego mieszczące się pomiędzy dolną i górną granicą zakresu tolerancji zapewniają organizmowi przeżycie w danym środowisku. W obrębie zakresu tolerancji wyróżnia się przedział wartości, w którym organizm funkcjonuje najlepiej – jest to tzw. optimum. W warunkach optymalnych organizm może się rozmnażać. W miarę oddalania się od zakresu optimum warunki się pogarszają. Organizmowi jest trudniej funkcjonować i zwykle ogranicza swoją aktywność do zdobywania pokarmu. Im bliżej wartości minimalnych i maksymalnych, tym gorzej funkcjonuje organizm, który jest wówczas zdolny jedynie do pozostawania przy życiu. Wartość czynnika środowiska poniżej lub powyżej wartości skrajnych prowadzi do śmierci organizmu.

R1XjLBadApdkk

Wykres przedstawia zakres tolerancji ekologicznej ślimaka morskiego. Na osi Y przedstawiono funkcjonowanie organizmu ślimaków morskich, na osi X przedstawiono temperaturę w stopniach Celsjusza w przedziale od 0 do 36. W zakresie temperatur od pięciu do 30 stopni ślimaki morskie pozostają przy życiu. W zakresie temperatury od 8 do 27 stopni ślimaki poruszają się. W zakresie temperatury od 11 do 24 stopni ślimaki żerują. W zakresie temperatury od 17 do 20 ślimaki rozmnażają się.

Organizmy należące do różnych gatunków wykazują różny zakres tolerancji w stosunku do czynników środowiska. Gatunki o szerokim zakresie tolerancji w odniesieniu do określonego czynnika nazywamy eurybiontamieurybiontyeurybiontami, natomiast gatunki o wąskim zakresie tolerancji – stenobiontamistenobiontystenobiontami. Niektóre gatunki o wąskim zakresie tolerancji wykorzystywane są jako organizmy wskaźnikoweorganizm wskaźnikowyorganizmy wskaźnikowe (bioindykatory). Są one wrażliwe na zmiany wartości określonych czynników, dlatego ich obecność lub brak pozwala ocenić stan środowiska.

Gatunki eurybiontyczne są mniej wrażliwe na zmiany natężenia czynników środowiska. Z tego powodu część z nich jest zaliczana do gatunków kosmopolitycznychgatunek kosmopolitycznygatunków kosmopolitycznych, których występowanie na kuli ziemskiej jest powszechne. Natomiast gatunki stenobiontyczne są bardziej podatne na działanie czynników środowiska i mniej odporne na ich wahania, dlatego zazwyczaj występują na ograniczonych obszarach. Często zaliczane są do gatunków endemicznychgatunek endemicznygatunków endemicznych.

R1LDpH0LNECLG

Zdjęcie przedstawia porost rosnący na gałęzi drzewa. Przypomina wiązkę nitkowatych liści przymocowaną do gałęzi.

Temperatura jest jednym z podstawowych czynników środowiska oddziałujących na organizmy. Większość organizmów funkcjonuje i przejawia aktywność w temperaturach od 0°C do 30°C, natomiast optimum przypada w zakresie 20–30°C. Pod względem zakresu tolerancji ekologicznej na temperaturę gatunki dzielimy na eurytermiczne (np. żarłacz błękitny – Prionace glauca) i stenotermiczne (np. trematoma lodowa – Pseudotrematomus bernacchii).

Istnieją organizmy, których zakres tolerancji temperatury jest ekstremalny. Przykładem jest Pyrolobus fumarii – prokariotyczny mikroorganizm należący do archeanówarcheany archeanów, odkryty w kominie hydrotermalnym na dnie Oceanu Atlantyckiego. Gatunek ten jest termofilnym ekstremofilem, czyli organizmem, dla którego optimum i zakres tolerancji ekologicznej przypada na bardzo wysokie wartości temperatury.

R1LPtbEk7BUBB

Na zdjęciu mikroskopowym jednokomórkowe organizmy o kształcie pałeczek zaplątanych w liczne nici.

Wilgotność gleby, czyli ilość wody w podłożu dostępnej dla organizmów, jest nieodłącznie związana z wysokością temperatury. Pod względem zakresu tolerancji ekologicznej na zmiany wilgotności gatunki dzielimy na euryhydryczne (np. ligustr pospolity – Ligustrum vulgare) i stenohydryczne (np. szczawik zajęczy – Oxalis acetosella).

Gatunki roślin o zbliżonych zakresach tolerancji ekologicznej w stosunku do wilgotności środowiska tworzą różne formy ekologiczne – wyróżnia się hydrofity, higrofity, mezofity i kserofity.

Zasolenie, czyli ilość soli rozpuszczonych w wodzie, jest czynnikiem ograniczającym występowanie organizmów w środowisku wodnym. Również gleby w obszarach nadmorskich i tereny śródlądowe w pobliżu wysięku słonych wód wykazują zwiększone zasolenie. Pod względem zakresu tolerancji ekologicznej na zmiany zasolenia gatunki dzielimy na euryhalinowe (np. bełtwa festonowa – Cyanea capillata) i stenohalinowe (np. rozgwiazda – Protoreaster linckii).

Światło jest czynnikiem środowiskowym szczególnie istotnym dla roślin. Intensywność światła i jego dostępność w środowisku wpływają bezpośrednio na natężenie procesu fotosyntezy. Pod względem zakresu tolerancji ekologicznej na zmiany natężenia światła gatunki dzielimy na euryfotyczne (np. bluszcz pospolity – Hedera helix) i stenofotyczne (np. dziewanna pospolita – Verbascum nigrum).

Gatunki roślin o zbliżonych zakresach tolerancji ekologicznej w stosunku do intensywności światła tworzą różne formy ekologiczne – wyróżnia się heliofity i skiofity.

Jeden gatunek może wykazywać odmienne zakresy tolerancji ekologicznej w stosunku do różnych czynników środowiska. Na przykład jeśli względem jednego czynnika dany gatunek wykazuje szeroki zakres tolerancji, jest eurybiontemeurybiontyeurybiontem, a jeśli w odniesieniu do innego czynnika prezentuje wąski zakres tolerancji – jest stenobiontemstenobiontystenobiontem.

Rc1KvL5E7pApL

Na zdjęciu stalowo‑szara ryba o wydłużonym ciele. Wzdłuż grzbietu niewielka płetwa. Ryba posiada duży otwór gębowy i oczy. Widoczna linia boczna. W tle widoczne rośliny wodne i skorupiaki.

W środowisku działa jednocześnie wiele czynników abiotycznych wpływających na funkcjonowanie i występowanie organizmów. Zakres tolerancji ekologicznej na dany czynnik środowiska nie jest stały, lecz ulega zmianom, co uzależnione jest od zmian, którym podlegają inne czynniki. Opisane zjawisko nazywane jest zasadą współdziałania czynników.

RrM5gqim39Nez

Na zdjęciu roślina o dzwonkowatych, fioletowych kwiatach. Liście niewielkie, owłosione, gęsto skupione przy podłożu w formie rozety.

W środowisku naturalnym na organizmy oddziałują nie tylko czynniki abiotyczneczynniki abiotyczneczynniki abiotyczne, lecz także biotyczneczynniki biotycznebiotyczne. Zdarza się, że nisze ekologiczne różnych organizmów nakładają się, a istniejąca między nimi konkurencja sprawia, że jeden z nich zostaje zmuszony do życia na skraju zakresu tolerancjizakres tolerancjizakresu tolerancji ekologicznej.

Słownik