Filozofia jako ucieczka przed światem

Rd2XpqEQtBfeY1

Rycina przedstawia starszego mężczyznę w todze, siedzącego na tronie, z pucharem w prawej dłoni. Za plecami mężczyzny znajduje się niewielki łuk podtrzymywany przez dwie kolumny obrośnięte pnączem. Po bokach mężczyzny stoją dwie duże amfory.

Życie Horacego (65–8 r. p.n.e.) przypadło na trudny okres w dziejach Rzymu. Był to czas istotnych przemian politycznych, które zmieniały republikę w państwo rządzone przez jednego władcę. Towarzyszyły temu konflikty wewnętrzne i walki o rządy – Cesarstwo znalazło się w stanie wojny domowej. Zawirowaniom politycznym towarzyszył wzrost zainteresowania filozofią, zwłaszcza epikureizmem i stoicyzmem. Miała ona nieść pociechę wobec zagrożeń rzeczywistości. Stoicyzm był wręcz postrzegany jako państwowa doktryna filozoficzna: obywatel powinien kierować się takimi wartościami, jak cnota i sprawiedliwość. Epikureizm natomiast uczył, jak wyzwolić się od lęku przed śmiercią i wszechmocą bogów – to dawało duchowe uspokojenie w niebezpiecznym czasie.

Horacy starał się łączyć propozycje etyczneetykaetyczne wynikające z obu nurtów, tym samym opowiadał się za synkretyzmem filozoficznym1synkretyzmem filozoficznym.

Epikureizm

R1cLhrihFe8TI1

Rycina przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole są liczne, poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma zapadnięte oczy. Jego włosy są krótkie, przylegają do głowy. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Epikur (341–270 r. p.n.e) założył swoją szkołę w Atenach w 306 r. p.n.e. Znajdowała się ona w jednym z ogrodów w centrum miasta. Napis na bramie zachęcał: „Gościu, tutaj będzie ci dobrze”. To zapewnienie kontrastowało z ówczesną sytuacją w Atenach – były one miejscem, w którym wciąż dochodziło do przewrotów politycznych, zamieszek na tle społecznym oraz wojen wywoływanych przez przywódców, którzy chcieli przejąć rządy po Aleksandrze Wielkim. Epikur zalecał wycofanie się ze świata polityki i udziału w życiu społecznym.

Taka postawa nie oznaczała eskapizmu2eskapizmu. Epikur chciał stworzyć system filozoficzny, który posłuży m.in. do odnowy moralnej Ateńczyków. Drogą do niej miała być filozofia jako sztuka życia. Epikur sformułował reguły postępowania, które miały prowadzić człowieka do szczęścia.

Pierwszym krokiem ku niemu było pozbycie się lęku przed bogami. Epikur nie negował ich istnienia, lecz udowadniał, że trwają oni w bezczynności: nie zajmują się światem i nie osądzają ludzi za ich postępowanie. Takie założenie miało konsekwencje w twierdzeniu, że człowiek jest istotą wolną i w dużym stopniu sam decyduje o swoim losie na ziemi. To z kolei wskazywało na konieczność podejmowania odpowiedzialnych decyzji. Ich źródła Epikur upatrywał w przekonaniu, że po śmierci nie ma nic – dusza jest zbudowana z atomów, które po zgonie człowieka się rozpraszają. Świadomość materialnego charakteru duszy powinna zatem prowadzić do odrzucenia lęku przed śmiercią, skoro nie jest ona wstępem do bytowania w zaświatach.

Zadaniem filozofii stała się odpowiedź na pytanie: jak żyć? Epikur uważał, że wskazówek udziela sama natura, która dąży do przyjemności i unikania cierpienia. Pierwszy cel nie był tożsamy z bezkrytycznym uleganiem wszelkim rozkoszom. Dążenie do spełniania pragnień to przejaw braku panowania nad namiętnościami. Ateński myśliciel zalecał postępowanie rozumowe, które polega na niwelowaniu potrzeb. Rozgraniczał przy tym przyjemności chwilowe od tych, które mają charakter stały. Za wartość nieprzemijającą uznawał natomiast przyjaźń, przeciwstawiając jej krytycznie przez niego oceniany egoizm.

Stoicyzm

Stoicyzm narodził się w Atenach około 300 r. p.n.e., jego twórcą był Zenon z Kition. Nazwa pochodzi od ateńskiej budowli, w której nauczał filozof: Stoa Poikile, co po grecku oznacza portyk malowany.

Stoicy rozgraniczali trzy podstawowe działy filozofii – logikę, którą nazywali teorią poznania, fizykę, którą nazywali teorią bytu oraz etykę nazywaną teorią moralności i życia.
Rzymski wyzwoleniec Epiktet żyjący w I w. p.n.e. stał się jednym z najważniejszych kontynuatorów stoicyzmu. Uważał, że filozofia to przede wszystkim refleksja mająca na celu szczęśliwe życie. W swoich dziełach, spisanych przez uczniów, zachęcał do pogodnej akceptacji własnego losu.

R1cw7QJ20rNS8

Rycina przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest starszy, ma długą, gęstą brodę. Ma falujące, półdługie włosy. Ubrany jest w szatę sięgającą do kolan. Siedzi przy niewielkim stole i zapisuje coś piórem w dużej księdze. Lewą dłonią podpiera głowę. Ma ją odwróconą w prawą stronę. Pod prawą pachą mężczyzny znajduje się kula.

U źródeł etyki stoickiej leżało przekonanie, że ludzie to istoty słabe, niepozorne wobec potęgi bogów i wielkości kosmosu. Jednak siła charakteru człowieka nadaje mu znaczenie. W tej sytuacji za szczególnie istotny obszar działania stoicy uznawali wychowanie i kształtowanie odpowiednich postaw moralnych. Należy do nich poszanowanie bogów, którzy wciąż czuwają nad losami świata. Bogowie również przydzielają człowiekowi określoną rolę do odegrania w teatrze świata: mądrość śmiertelników objawia się w przyjęciu tej roli, pogodzeniu się z nią i odrzuceniu buntu. Poddawanie się biegowi wydarzeń, akceptowanie rzeczywistości daje szansę na życie w spokoju i uwolnienie się od irracjonalnych namiętności.

Zgoda na dany człowiekowi los nie jest tożsama z całkowitą biernością. Aktywność przejawia się w wysiłku duchowym do cierpliwego znoszenia zmienności kolei życia. Drogą do tego ma być zupełne uniezależnienie się od działania Fortuny. Ludzie nie mają wpływu na to, co ona zrobi, powinni zatem przestać przywiązywać się do dóbr, które Fortuna przydziela i odbiera. Wyzbycie się pragnienia wszystkiego daje możliwość uzyskania spokoju ducha: wtedy człowiek nie żąda pozornych wartości (jak majątek czy sława), nie lęka się ich utraty i nie smuci się, gdy rzeczywiście znikną. Sposobem na uniezależnienie się od kaprysów Fortuny było zatem wybranie „złotego środka” (łac. aurea mediocritas).

Wobec niemożności przewidzenia działań Fortuny, człowiek musi skoncentrować się na tym, na co ma wpływ, czyli na wartościach duchowych. Najważniejszą z nich jest cnota – osiągnięcie tej moralnej doskonałości staje się celem samym w sobie. By go zdobyć, należy odrzucić przywiązanie do różnych namiętności, rodziny, kraju, pozycji społecznej, przyjaźni. W tym maksymalizmie etycznym istotne było potępienie wszelkich wad, nawet tych najmniejszych.

Cytaty

Słownik