Przeczytaj
Czym zajmuje się historyk?
Można zadać pytanie: czy historyk zajmuje się wszystkim, co wydarzyło się w przeszłości? Otóż nie! Interesuje go wyłącznie to, co zostało wytworzone przez człowieka lub było efektem jego działań. Historyk nie prowadzi więc badań nad dietą dinozaurów czy istnieniem czarnej dziury. Przedmiotem jego analizy może być natomiast to, w jaki sposób ludzie żyjący 500 lat temu badali te zjawiska i do jakich doszli wniosków. Wyniki tych badań mogą okazać się przydatne dla współczesnego paleontologa lub astronoma. Praca historyka polega więc na badaniu przeszłości poprzez analizę wszelkich śladów działalności człowieka. Poznanie historii nie jest wyłącznie celem samym w sobie (aby np. zaspokoić ciekawość), ale poprzez zrozumienie procesów zachodzących w przeszłości pozwala tłumaczyć otaczający nas świat.
Historyk, w przeciwieństwie do wielu naukowców, nie ma możliwości bezpośredniego zetknięcia się z obiektem swoich badań. Może analizować go wyłącznie na podstawie źródeł historycznychźródeł historycznych i dzięki temu starać się jak najwierniej opisać przeszłość. Do wyboru ma źródła pisane, niepisane (np. przedmioty z wykopalisk, dzieła sztuki) czy niematerialne (np. legendy). Wraz z postępem technologicznym źródłami historycznymi staje się coraz więcej materiałów, np. fotografia i film, które pojawiły się dopiero w drugiej połowie XIX w. Badacz historii ma także do dyspozycji różne metody oraz narzędzia badawcze, które pozwalają mu na naukową weryfikację swoich wniosków. Może np. wykorzystać datowanie radiowęglowe do określenia wieku przedmiotu albo poddać analizie językowej interesujący go tekst. Zanim jednak przystąpi do działania, musi bardzo dokładnie wiedzieć, jaki jest cel jego badań.
Etapy pracy historyka
Choć postępująca informatyzacja wpływa również na pracę historyka, który korzysta z nowoczesnych technologii przy analizie materiału źródłowego, to podstawowe jej etapy pozostają niezmienne. Zadania historyka można podzielić na cztery kroki.
Spróbujmy je prześledzić na podstawie analizy jednego z najważniejszych źródeł dotyczących dziejów średniowiecznej Polski – Kroniki Galla Anonima (na zdjęciu poniżej). Załóżmy, że naszym celem jest opisanie zjazdu gnieźnieńskiego z 1000 r.
Pierwszym etapem pracy historyka jest heurystyka. To trudne do zapamiętania słowo oznacza zbieranie materiału potrzebnego do opracowania konkretnego zagadnienia. Historyk nie tylko gromadzi źródła historyczne (a więc w tym przypadku studiuje Kronikę Galla Anonima oraz, dla porównania, Kronikę biskupa Thietmara), ale także istniejącą już literaturę zajmującą się podobnym tematem.
Krytyka i interpretacja źródeł
Kolejnymi etapami pracy historyka są krytyka oraz interpretacja źródeł. To podstawa profesjonalnego badania przeszłości. Krytyka źródeł dzieli się na zewnętrzną (krok drugi) oraz wewnętrzną (krok trzeci).
Krytyka zewnętrzna obejmuje zbadanie okoliczności powstania danego źródła oraz jego autentyczności. Na podstawie Kroniki Galla Anonima spróbujmy odpowiedzieć na kilka z ważnych pytań:
Jak wygląda źródło? Czy zachował się oryginał?
Tekst kroniki nie zachował się w oryginale, a historycy mają do dyspozycji jedynie rękopisy (manuskrypt) spisane kilkaset lat później.Kiedy powstało źródło? W jakim miejscu? Skąd to wiemy?
Kronika powstała na dworze Bolesława Krzywoustego prawdopodobnie między 1113 a 1116 r. Autor wspomina współczesne sobie postacie i wydarzenia, które musiały mieć miejsce między tymi datami. Przywołuje np. postać króla Węgier Kolomana, który zmarł w 1116 r.Kim jest autor źródła?
Historycy nie mają pewności, jak nazywał się autor kroniki ani skąd pochodził. Większość badaczy przypuszcza, że przybył z Francji (stąd jego przydomek – Gall Anonim). Najnowsze badania dotyczące stylu i rytmiki tekstu wskazują jednak na jego włoskie pochodzenie. Z pewnością możemy stwierdzić, że był zakonnikiem.Czy możemy uznać, że źródło jest autentyczne?
Dzięki spisanym niezależnie XIV- i XV‑wiecznym rękopisom możemy uznać, że Kronika jest autentyczna.
Krytyka wewnętrzna dotyczy natomiast analizy samej zawartości źródła oraz jej wiarygodności. W tym wypadku można zadać następujące pytania pomocnicze:
Czy źródło powstało równocześnie z opisywanymi wydarzeniami czy później? W jakim odstępie czasu?
Kronika Galla Anonima sięga życia pierwszych Piastów w IX w. Większość opisanych przez niego wydarzeń została przytoczona na podstawie innych przekazów źródłowych, jakimi dysponował na dworze książęcym, a także legend.Czy autor źródła był świadkiem opisywanych wydarzeń, czy tylko o nich słyszał?
Gall Anonim nie był świadkiem większości opisanych wydarzeń. Przebywał na dworze Bolesława Krzywoustego jedynie przez trzy–cztery lata; opierał się na przekazanych mu informacjach.Czy inne źródła dotyczące opisanych wydarzeń są z nimi zbieżne?
Mimo że dysponujemy jedynie niewielką liczbą źródeł dotyczących pierwszych Piastów, niektóre wydarzenia możemy porównać z innymi dokumentami. Zjazd gnieźnieński z 1000 r. został także przedstawiony w Kronice biskupa Thietmara z Merseburga, który był przeciwnikiem Piastów. Możemy korzystać z różnego piśmiennictwa historycznego, czyli historiografiihistoriografii.Czy autor miał jakiekolwiek ograniczenia, pisząc tekst, wynikające np. z cenzury?
Autor był poddanym władcy i nadwornym kronikarzem, nie mógł więc pisać źle ani o nim, ani o jego przodkach.
I na koniec – interpretacja
Na podstawie powyższych ustaleń możemy teraz odpowiedzieć na pytanie, czy Gall Anonim spisał kronikę zgodnie z rzeczywistością. Analiza dzieła i postaci autora pozwoliła nam ustalić, że Kronika jest swego rodzaju pomnikiem wystawionym władcy (panegirykiem). Miała prezentować Bolesława Krzywoustego jako potężnego i mądrego władcę. Powinniśmy więc podejść do kroniki krytycznie, bo przedstawione w niej wydarzenia stawały się już w tamtym czasie mitem, opowieścią mającą świadczyć o potędze piastowskiej dynastii w przeszłości. Taki wydźwięk ma m.in. przedstawiony przez kronikarza zjazd gnieźnieński i splendor, z jakim przodek Krzywoustego, Bolesław Chrobry, podejmował cesarza Ottona III. Nie oznacza to jednak, że opisane w Kronice zdarzenia nie miały miejsca. Porównanie z innymi źródłami, np. kroniką biskupa Thietmara, pozwala stwierdzić, że przytoczone relacje przeważnie pokrywały się z rzeczywistością.
Należy być ostrożnym i oddzielać fakty od subiektywnych opinii. To kolejny i już ostatni krok w pracy historyka: interpretacja danych zawartych w źródle historycznym. Polega na ustalaniu i porządkowaniu faktów, a następnie ich wyjaśnianiu oraz łączeniu w logiczną całość. Historyka nie będą jednak interesowały wszystkie informacje, na tym etapie będzie zadawał pytania związane z interesującym go zagadnieniem. Nie będzie więc badał legendy o królu Popielu, ale zajmie się ustalaniem przebiegu zjazdu gnieźnieńskiego.
Nauki pomocnicze historii
Analiza różnych źródeł historycznych wymaga specjalistycznej wiedzy z pokrewnych dziedzin. Na pomoc historykowi przychodzi cała gama odgałęzień nauki – to nauki pomocnicze historiinauki pomocnicze historii. Są niezbędne dla rzetelnego zbadania źródeł historycznych. Mogą występować także jako samodzielne gałęzie nauki. Dokładniej opisane są poniżej.
Analiza różnych źródeł historycznych wymaga specjalistycznej wiedzy z pokrewnych dziedzin. Na pomoc historykowi przychodzi cała gama odgałęzień nauki – są to tzw. nauki pomocnicze historii. Są niezbędne dla rzetelnego zbadania źródeł historycznych. Mogą występować także jako samodzielne gałęzie nauki.
Archeologia
Nauka badająca na podstawie wykopalisk dzieje dawnych społeczeństw. Na ilustracji stanowisko archeologiczne na Wzgórzu Świątynnym w Jerozolimie.
Archiwistyka
Nauka o metodach pracy archiwalnej, zasadach przechowywania i gromadzenia zbiorów archiwalnych. Na zdjęciu pomieszczenie, w którym przechowywane są zbiory archiwalne.
Chronologia
Nauka o mierzeniu czasu, sposobach jego określania oraz tworzenia systemu datowania. Na zdjęciu zegar znajdujący się na wieży Big Ben w Londynie.
Demografia historyczna
Zajmuje się badaniem populacji ludzkich w przeszłości, głównie poprzez analizę ilościową. Na zdjęciu strona tytułowa Pierwszego powszechnego spisu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku.
Dyplomatyka
Nauka o dokumencie i badaniu go pod względem krytycznym. Na zdjęciu traktat o średniowiecznych dokumentach Sześć ksiąg o dyplomatyce, sporządzony w 1681 r. w Paryżu.
Genealogia
Nauka o pokrewieństwie. Łączenie poszczególnych rodzin czy osób odgrywa ważną rolę w ustalaniu faktów i wydarzeń historycznych. Na zdjęciu ilustracje z dzieła Heraldica to iest osada kleynotow rycerskich Józefa Jabłonowskiego z 1742 r., pokazująca stopnie pokrewieństwa w linii męskiej i żeńskiej.
Heraldyka
Nauka o herbach, nie tylko szlacheckich, ale także miast, instytucji, państw. Na ilustracji herb (wraz z flagami sprzymierzeńców) gen. Baldomero Espartero (1793–1879), regenta Hiszpanii w imieniu Izabeli II.
Kartografia
Nauka o mapach, metodach ich sporządzania oraz wykorzystania. Na zdjęciu Nova totius Terrarum Orbis geographica ac hydrographica tabula, mapa świata z 1631 r.
Metrologia
Nauka zajmująca się jednostkami miar i wag, metodami mierzenia oraz narzędziami pomiarowymi. Na ilustracji pieczęć Międzynarodowego Biura Miar i Wag.
Numizmatyka
Nauka o środkach płatniczych używanych w przeszłości. Mimo iż kojarzy się głównie z monetami, zajmuje się również banknotami czy akcjami. Na ilustracji moneta przedstawiająca oblicze Aleksandra Wielkiego.
Paleografia
Nauka o dawnym piśmie; zajmuje się rozwojem historycznym pisma, przede wszystkim manuskryptów, a także odczytywaniem go. Na ilustracji fragment z Vergilius Romanus, manuskryptu z V w. zawierającego dzieła Wergiliusza.
Sfragistyka
Nauka o pieczęciach; zajmuje się nie tylko samym odciskiem pieczęci, ale również materiałami, z jakich jest wykonana. Na ilustracji pieczęć majestatyczna Władysława II Jagiełły.
Prasoznawstwo
Nauka o prasie. Wbrew pozorom nie zajmuje się wyłącznie gazetami, ale także programami radiowymi i telewizyjnymi. Na zdjęciu fragment gazety.
Źródłoznawstwo
Nauka o źródłach historycznych; obejmuje ich krytykę zewnętrzną oraz wewnętrzną, a także możliwości zabezpieczenia i konserwacji. Na zdjęciu fragment Kroniki Galla Anonima.
Słownik
ma kilka znaczeń, jednak w historii jest to umiejętność znajdowania, wyszukiwania informacji o literaturze i źródłach historycznych związanych z danym tematem badawczym; są to także reguły wskazujące, jak zbierać i systematyzować materiały badawcze w historii
polega na rejestrowaniu w formie audio i wideo ustnych relacji dotyczących określonych wydarzeń historycznych oraz ich interpretacji, główną rolę w tego rodzaju wspomnieniach odgrywają subiektywne opinie i przeżycia opowiadającego
całokształt pracy wszystkich historyków w postaci piśmiennictwa historycznego
tekst napisany odręcznie; w naukach historycznych przede wszystkim rękopis będący zabytkiem piśmiennictwa
wszelkie zachowane ślady celowej działalności człowieka, czyli wszystko to, skąd czerpiemy wiedzę o przeszłości; dzielą się m.in. na źródła pisane (biografie, kroniki, dokumenty, pamiętniki itp.) oraz niepisane (np. dzieła sztuki, przedmioty z wykopalisk, obiekty architektoniczne)
nauki wspierające pracę historyka, pomocne przy badaniu i krytycznej ocenie źródeł historycznych; niektóre z nich są osobnymi gałęziami nauki, jak np. paleografia, numizmatyka czy genealogia
Słowa kluczowe
historia, historyk, historiografia, heurystyka, krytyka zewnętrzna, krytyka wewnętrzna, źródło historyczne, nauki pomocnicze