Przeczytaj
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DUMo4EF6Z
Nagranie dźwiękowe lekcji.
Osoba w starożytności i średniowieczu
Łacińskie słowo persona, którego tłumaczeniem na język polski jest „osoba”, oznaczało w starożytności (dokładnie tak, jak tłumaczone w tamtej epoce na łacinę greckie słowo prosopon) maskę zakładaną przez aktora, nadającą mu rysy określonej postaci dramatycznej na scenie. OsobaOsoba dzisiaj to jednak nie tyle rola, wygląd postaci, ile pełny, wartościowy człowiek pozostający w relacji z innymi. Pojęcie osoby w odniesieniu do człowieka kontrastuje z określeniami podkreślającymi jego jednostkowość (osobnik, indywiduum, indywidualność, jednostka ludzka). Uwypukla także wartość człowieka, konstytuowaną przez jej ludzką – osobową – godnośćgodność. Jest tym określeniem człowieka, które wielkie religie monoteistyczne stosują także wobec Boga: w teologii chrześcijańskiej, judaistycznej i islamskiej człowiek i Bóg mają wspólną – osobową – naturę.
Obraz przedstawia wizję doktora Kościoła w uniesieniu poznania i jedności z Bogiem, ukazując rozumność świętego (symboliczne znaczenie biblioteki), jego materialną cielesność, a zarazem duchowy charakter. Związek z duchowością i sferą metafizyczną akcentuje obecność aniołów.
Pojęcie osoby w znaczeniu filozoficznym pojawiło się najpierw w teologii i antropologii chrześcijańskiej. W rozważaniach nad osobowym charakterem istnienia Chrystusa pojawiła się kwestia osobowego istnienia każdego człowieka. Najsłynniejszą z pierwszych definicji osoby jest określenie Boecjusza – osoba według niego to indywidualna substancja natury rozumnej
. Definicja ta podkreślała realny byt (substancjalność) osoby oraz jej indywidualność oraz podmiotową rozumność. Odróżniała ona w ten sposób osobę – podmiot od osobnika (tylko jednostki) oraz od jego roli – w znaczeniu osoby prawnej – podmiotu działań dla prawa.
Najważniejszą charakterystykę osoby w średniowieczu podał Tomasz z Akwinu, który rozwinął koncepcję Boecjusza, uzupełniając ją o określenia dotyczące duchowo‑cielesnego, integralnego charakteru osoby – jej niepowtarzalność, autonomiczność, pełnowartościowość i całościową naturę. Pisał Akwinata:
Suma teologicznaWyrażenie „człowiek jest duszą” znaczyłoby tyle, co „daną jednostkową duszą” jest „dany jednostkowy człowiek”. Twierdzenie takie dałoby się utrzymać, gdyby się przyjęło, że działanie duszy zmysłowej jest działalnością jej tylko właściwą i dokonującą się bez udziału ciała, gdyż wówczas wszelkie działanie przypisywane człowiekowi przysługiwałoby samej duszy. […] Skoro […] odbieranie wrażeń zmysłowych jest pewną, aczkolwiek nie jemu tylko właściwą, działalnością człowieka, to jasne staje się, że człowiek nie jest samą tylko duszą, lecz czymś złożonym z duszy i ciała.
Źródło: Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, tłum. S. Świeżawski, Poznań 1956. Cytat za: B. Markiewicz, Filozofia dla szkoły średniej, Warszawa 1988, s. 104.
Osoba w ujęciach nowożytnych i współczesnych
Jedną z pełniejszych definicji osoby w czasach nowożytnych jest określenie sformułowane przez Johna Locke’a. Pisał on w swych Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego o przedmiocie, określanym przezeń jako „osoba”:
Rozważania dotyczące rozumu ludzkiegoOznacza on moim zdaniem istotę myślącą i inteligentną, obdarzoną rozumem i zdolnością refleksji, istotę, która może ujmować siebie myślą jako samą siebie, to znaczy: jako tę samą w różnych czasach i miejscach myślącą rzecz. Może to zaś uczynić jedynie dzięki świadomości swojego „ja”, od myślenia nieodłącznej i, jak mi się wydaje, dla niego istotnej: wszak niemożliwe, aby ktoś postrzegał, nie postrzegając, że postrzega.
Źródło: John Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, t. 1, tłum. B. L. Gawecki, Warszawa 1955, s. 471. Cytat za: M. Nowacka, Johna Locke’a rozumienie autonomii osoby ludzkiej jako źródło współczesnej koncepcji autonomii pacjenta, [w:] „Studia z Historii Filozofii” 1 (10)/2019, s. 124 .
Pojęcie osoby było także wykorzystywane w fenomenologicznej analizie istoty człowieka. Max Scheler przypisywał osobie szczególną wartość, wskazując na miłość jako wzór relacji osobowej, rozumianej w znaczeniu religijnym (miłość Boga do człowieka). Osobie ludzkiej przypisywał także Scheler wolność jako podstawę wartościwartości, ujawniającą się w niezależności sfery duchowej człowieka od jego witalności i zmysłowości. Roman Ingarden z kolei główny rys ludzkiej osoby dostrzegał w jego podmiotowej, intencjonalnej świadomości. Charles Taylor zwracał uwagę na „status moralny” osoby, który w ujęciu Ingardena oznaczał możliwość podejmowania przez osobę odpowiedzialności za własne czyny.
Rozumienie osoby w filozofii E. Mouniera
XX‑wieczne ujęcie osoby w największym stopniu zostało rozwinięte przez jednego z najważniejszych twórców personalizmu,personalizmu, Emmanuela Mouniera (1905–1950). Filozof ten zwraca jednak uwagę, że pojęcie osoby jest niedefiniowalne, ponieważ osoba nie jest przedmiotem – jest żywym, podmiotowym doświadczeniem każdego człowieka. Pisze Mounier:
PersonalizmMożna by oczekiwać, że punktem wyjścia personalizmu będzie definicja osoby. Definiowaniu podlegają jednak tylko przedmioty zewnętrzne w stosunku do człowieka, takie, które można czynić przedmiotem obserwacji. Ale osoba nie jest przedmiotem. Jest ona tym, co w człowieku nie może być właśnie traktowane jako przedmiot.
Źródło: Personalizm, [w:] Emmanuel Mounier, Wprowadzenie do egzystencjalistów, tłum. E. Krasnowolska. Cytat za: B. Markiewicz, Filozofia dla szkoły średniej, Warszawa 1988, s. 438
Nie oznacza to jednak, że w twórczości filozoficznej Mouniera nie znajdziemy określeń osoby. W swej monografii dotyczącej personalizmu Wojciech Słomski pisze:
Duch personalizmuW jego [Mouniera] pracach zawartych jest wiele określeń osoby, chociaż jest on przeciwnikiem tworzenia definicji natury ludzkiej […]. [Mounier] podkreśla szczególną cechę człowieka, jego skierowanie ku innym ludziom: „Osoba […], przedtem nim jest, sama w sobie jest skierowana ku innemu i nawet jest w innym, jest ku światu i w świecie”. W przytaczanym Manifeście [personalizmu] spotykamy następujące określenie osoby ludzkiej: „Osoba jest bytem duchowym, który jako taki jest tworzony przez pewien rodzaj samoistności przez swoje przystanie ku wartościom […], przeżytym w sposób dobrowolny, a następnie przez dobrowolne zaangażowanie się i stałe nawracanie: jednoczy ona w ten sposób aktywność i wolność i rozwija przez akty twórcze aktywność swego powołania”.
Źródło: Wojciech Słomski, Duch personalizmu, Warszawa 2008, s. 88–90.
Duch personalizmuPrzytoczyć należy jeszcze jedną definicję Mouniera, pochodzącą z Le Personnalisme, z jego ostatniej i zarazem najbardziej systematycznej i najpełniej odzwierciedlającej jego poglądy pracy. „Osoba jest przeżywaną działalnością autokreacji, komunikacji i przynależności, która daje się uchwycić i poznać w swoim akcie jako ruch personalizacji”. […] Wartości nie tworzą gotowego świata i nie realizują się automatycznie. Wymagają maksymalnego natężenia sił ludzkich. Są żywym i niewyczerpanym źródłem determinacji, obfitością, promieniującym wezwaniem. Ku nim to zwraca się osoba ludzka. […]
Źródło: Wojciech Słomski, Duch personalizmu, Warszawa 2008, s. 88–90.
Duch personalizmuIndywiduum to człowiek ześrodkowany na sobie. Dla Mouniera ten egocentryzm jest zwyrodnieniem i porzuceniem idei osoby. „Pierwszą troską personalizmu natomiast jest dążenie do odwrócenia jej (jednostki) od siebie samej”, do tego, by mogła oddać się innym i być dla nich dostępna w komunikacji i wspólnocie. Osoba istnieje tylko w ramach stosunków społecznych, jako członek tego, co nazywamy „my”. Tylko jako członek społeczności osób człowiek ma powołanie moralne. „Poszczególna osoba ma znaczenie takie – powiada Mounier – iż nie może być zastąpiona na miejscu, które zajmuje w świecie osób”.
Źródło: Wojciech Słomski, Duch personalizmu, Warszawa 2008, s. 88–90.
Słownik
unikalna, niezbywalna i nienaruszalna wartość przypisywana osobie ludzkiej ze względu na jej człowieczeństwo
człowiek pojmowany jako jednostkowy i niepowtarzalny byt o szczególnej wartości, wynikającej z jego osobowej godności, wyróżniającej go spośród wszelkich bytów innego rodzaju, a także tworzący wartości w relacji z innymi, przekraczaniu siebie w komunikacji i współdziałaniu z innymi
(łac. persona – maska, osoba) nurt filozoficzny, stawiający w centrum zainteresowania człowieka i jego wartość, przyznający człowiekowi szczególną rolę w świecie
swoiste istności – ale nie proste cechy czy właściwości – ujawniające się w dobrach, realizowane przez ludzi w ich działaniach i wytworach oraz w ich odbiorze i ocenie, zależne do kultury, w której powstają i są aktualizowane