Oświecenie, czyli kontekst ogólnoeuropejski

IdealizmidealizmIdealizm niemiecki pojawił się po schyłku epoki oświecenia. Zauważmy, że epoki filozoficzne nie pokrywają się w pełni z epokami literackimi, o których mówimy na lekcjach języka polskiego, czy z epokami, które poznajemy na zajęciach poświęconych historii sztuki. Należałoby jednak zgodzić się z tym, że idealizm był jednym z głównych nurtów filozoficznych XVIII i XIX wieku, chociaż był antycypowany przez pewne aspekty siedemnastowiecznej filozofii a typowe dla niego wątki można odnaleźć nawet w wieku XX.

Był to czas kultu rozumu i ostatecznego wyzwolenia się filozofii spod dominacji teologii, która przez szereg wieków zobowiązywała filozofów do tłumaczenia kwestii wiary, doktryny Kościoła, prawd objawionych. Dynamiczny rozwój nauk i wiedzy praktycznej sprawia, że człowiek dostrzega siłę przynależnego mu rozumu, a za jego pomocą dąży do jak najszerszego wytłumaczenia zjawisk świata, który dotąd był niedoceniany i nazywany „światem doczesnym”. Jeśli uznamy, że odrodzenie w swych rozważaniach przesunęło punkt ciężkości z Boga na człowieka, a z życia wiecznego na życie doczesne, to oświecenie jest epoką, w której te tendencje sięgnęły najwyższego punktu i najgłębszego opracowania.

Oczywiście była to epoka ogólnoeuropejska, przybierająca w każdym kraju nieco odmienną formę intelektualną, wystarczy jednak, abyśmy wspomnieli o trzech krajach, które doskonale ukazują jej trzy fazy. Oświecenie narodziło się na Wyspach Brytyjskich, a jego wyspiarski charakter najlepiej widać na przykładzie trzech myślicieli. Anglik Locke kładzie podwaliny pod empiryzm brytyjski, zakłada bowiem, że cała wiedza ludzka pochodzi z doświadczania świata zewnętrznego, jest zwolennikiem politycznego liberalizmu i teoretykiem zagadnień ekonomicznych. Szkot Hume jest wybitnym historykiem, a w filozofii – sensualistą, który przekonuje, że wszelkie ludzkie poznanie pochodzi ze zmysłów, dzięki którym budujemy ogólne wrażenia o poznawanych przedmiotach. Irlandczyk Berkeley jest anglikańskim pastorem i filozofem, który zakłada, że jedynym stale dostępnym nam światem jest nasz wewnętrzny świat własnego umysłu, a poszczególne wrażenia zmysłowe występują w nim pod postacią ideiideaidei.

Zapoczątkowane na Wyspach Brytyjskich oświecenie zaczyna fascynować myślicieli francuskich i właśnie we Francji znajdzie najwięcej filozoficznych form ujścia. Mnogość powstałych koncepcji sprawia, że w tym kraju omawiana tutaj epoka bywa też nazywana „wiekiem filozofów”, bowiem w żadnym innym okresie nie powstało tam tyle doktryn filozoficznych, a filozofia nie była tak popularna. Wśród przedstawicieli oświecenia francuskiego wspomnieć trzeba Woltera, stanowiącego dla wielu wzór oświeconego filozofa, będącego liberałem, duchowym przywódcą ateistów, deistów i agnostyków, teoretykiem monarchizmu oświeconego, a korespondowali z nim wszyscy rzekomo oświeceni despoci, z carycą Katarzyną włącznie. Innym znamienitym filozofem francuskim był bez wątpienia Rousseau, który wyciągał pesymistyczne wnioski z rozważań nad moralną kondycją człowieka. Analizując rzekomy postęp historyczny, gorzko stwierdzał, że wraz z rozwojem nauki i sztuki nie zachodzi rozwój moralny człowieka, gdyż ten pozostaje istotą egoistyczną i zachłanną.

Jeśli przyjmiemy, że oświecenie, jako epoka filozoficzna, zostało zainicjowane na Wyspach Brytyjskich, a we Francji osiągnęło szczyt swego rozwoju, to bez wątpienia w Niemczech znalazło swoją najbardziej dojrzałą, skrajnie racjonalistyczną formę. Tam właśnie dobiegło swego kresu, wydając niemiecki idealizm, stanowiący tak wielkie osiągnięcie myśli filozoficznej, że do dziś bywa nazywany „klasyczną filozofią niemiecką”.

Idea i idealizm

Jak wiemy, idea jest jednym z najstarszych terminów filozoficznych, który ma swoją długą i złożoną historię. W sensie potocznym oznacza tyle, co pewną myśl, przekonanie, pomysł, albo też wyobrażenie godne zrealizowania. Jest to oczywiście zawsze zależne od sytuacji i kontekstu użycia tego pojęcia. Do słowników filozoficznych zawędrowało dzięki Platonowi, który uzasadniał przekonanie o dualności świata, a więc koniecznym podziale każdego przedmiotu na sferę materialną oraz czysto formalną. Cały świat, jak i każdy przedmiot, Platon dzielił na to, co zmysłowe, namacalne, będące przedmiotem doświadczenia i naszych zmysłów, oraz to, co niematerialne, inteligibilneinteligibiliainteligibilne, możliwe do poznania tylko za pomocą spekulacji naszego intelektu, a więc wysiłku rozumu.

Idea jest więc podstawą idealizmu, czyli stanowiska filozoficznego, wedle którego realnie istnieją byty czysto myślowe, inteligibilne, niematerialne. Filozoficzny idealizm jest stanowiskiem biegunowo przeciwnym do filozoficznego materializmu. Ten drugi redukuje cały świat do sfery samej materii, rozpatruje jego przedmioty tylko w kategoriach fizyki, a jego zjawiska przy użyciu zasad mechaniki. Idealizm natomiast wychodzi poza czysto materialne, mechaniczne i fizyczne sposoby tłumaczenia rzeczywistości. Oczywiście pojęcia idei i idealizmu, jako terminy posiadające długą tradycję filozoficzną, zyskiwały różne znaczenia na przestrzeni dziejów. W naukach Platona znajdujemy przekonanie, że świat składa się z idei oraz rzeczy, które są tylko odbiciem idei. Świat idei ma charakter pierwotny i obiektywny, a byty widzialne są tylko jego niedoskonałym odbiciem. Według Arystotelesa świat jest nierozerwalną kombinacją materii i idei‑form. Idea stanowiła formę nadającą kształt i postać materii. U Plotyna idee były równoznaczne z niematerialnym światem ducha, jaki wyłonił się z samego Absolutu (Boga) i znajduje się ponad światem fizycznym. U Locke’a proste wrażenia zmysłowe występowały w umyśle pod postacią niematerialnych idei. U Berkeleya idealizm przyjmował formę sensualizmu, idea była więc wytworem umysłu, jaki powstaje ze zmysłowego doznawania świata zewnętrznego. Idealizm filozoficzny zaś jest stanowiskiem, w myśl którego istnieją wspomniane idee. Tak rozumiane definicje ogólne są typowe dla wszystkich systemów filozoficznych, w jakich pojawia się to pojęcie. Kwestią kluczową jest teraz zrozumienie sposobu, w jakie pojmowali ją idealiści niemieccy.

RHs0Ou2qPqihE

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Mężczyzna jest dojrzały. Jego twarz jest owalna, oczy głęboko osadzone, czoło wysokie. Mężczyzna ma krótkie włosy, gęstą brodę i wąsy. Rzeźba ma lekko utrącony nos.

Wspólne założenia idealistów niemieckich

Wszystko zaczęło się od Kanta, odpowiedzialnego za tzw. „przewrót kopernikański” w filozofii. Filozof stwierdził bowiem, że pytanie, które zadaje filozofia i każda z nauk, brzmiące: „Jakim jest świat i jego przedmioty?”, jest pytaniem źle postawionym. Powinniśmy bowiem zapytać: „Jakim wydaje nam się świat i jego przedmioty?”, czy też precyzyjniej: „W jaki sposób przedstawia nam się świat i jego przedmioty?”. Kant stwierdził, że człowiek w akcie poznania nie poznaje żadnego przedmiotu, tylko pewne wrażenia zmysłowe, jakich dostarczają mu zmysły na skutek kontaktu z danym przedmiotem. Rozum nie dysponuje więc realnymi, zewnętrznymi przedmiotami, lecz tylko swymi własnymi wrażeniami tych przedmiotów, na podstawie których tworzy wyobrażenia tych ostatnich. Nie ma zatem sensu pytać, jaki jest świat czy dany przedmiot sam w sobie (tego nie wiemy i wiedzieć nie będziemy), trzeba raczej zapytać, jak świat czy dany przedmiot nam się jawi, przedstawia, objawia (jaki nam się wydaje w akcie poznania). Pojedyncze, jednostkowe wrażenie danej rzeczy, które pozwala rozumowi tworzyć jej wyobrażenie, nazywa się właśnie ideą. Idealizm kantowski zakłada więc, że nie dysponujemy żadnymi przedmiotami samymi w sobie, lecz jedynie przedstawieniami danych przedmiotów, które w naszym umyśle występują jako niematerialne idee. Jest to podstawowe założenie nurtu filozoficznego, który zostanie nazwany idealizmem niemieckim.

RFWLkskZ1bgGt

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Ma półdługie, lekko falujące włosy. Ma wydatny nos. Ubrany jest w długi strój. W prawej ręce trzyma cyrkiel, którym mierzy coś na karcie.

Z powyższego założenia wynikają dalekosiężne skutki, całkowicie zmieniające sposób rozumowania i badania rzeczywistości. Zwróćmy uwagę, że przy takim ujęciu zagadnienia nasz umysł przestaje być lustrem, zwierciadłem, które wiernie oddaje świat, a staje się w zasadzie twórcą przedmiotów i zasad, jakie odnajduje w świecie. Po pierwsze nie ma w naszym umyśle materialnych przedmiotów, są tylko ich wyobrażenia, które mogą się różnić u konkretnych ludzi, a nawet gatunków. Wszak pies, ze względu na inaczej skonstruowane zmysły, dostrzega znacznie węższą paletę barw, a znacznie szerszy zakres zapachów, niż człowiek. Kto zatem „ma rację” w postrzeganiu świata, pies czy człowiek? Oczywiście tak postawione pytanie nie ma sensu. Po drugie okazuje się, że relacje, normy i mechanizmy, których od swego początku nauka szuka w świecie, nie są relacjami, normami i mechanizmami świata, lecz naszego rozumu. To nasz rozum postrzega zachodzące zjawiska w sposób przyczynowo‑skutkowy, tworzy wszelkie relacje, w jakich pozostają względem siebie przedmioty itd. Oznacza to, że rozum nie odkrywa ogólnych prawd świata przyrody, lecz sam je tworzy i niejako „nakłada” na świat zewnętrzny, a więc wytwarza sposób naszego postrzegania świata, czyniąc go w ten sposób zrozumiałym i racjonalnym. Po trzecie w końcu nawet tak podstawowe kategorie, jak czas i przestrzeń, okazują się czystymi formami naoczności. Oznacza to, że czas i przestrzeń nie są właściwościami samego świata, lecz tylko sposobami, w jaki nasz rozum ten świat poznaje. Postrzegamy przecież przedmioty jako następujące po sobie czy zmieniające swe właściwości (kategoria czasu) i jako występujące obok siebie (kategoria przestrzeni), jednak nie są to właściwości samego świata, lecz tylko sposoby, w jaki postrzega świat ludzki rozum.

Tradycję idealizmu niemieckiego kontynuowali trzej myśliciele, wyciągając czasem daleko idące wnioski z ogólnych rozważań kantowskich, jakie wynotowaliśmy powyżej. Zdecydowanie najbliżej stanowiska Kanta pozostawał Fichte, który postrzegał siebie zarówno jako kontynuatora, wiernie broniącego stanowiska wielkiego poprzednika, jak również jako krytyka, który czuje się zobowiązany doprecyzować pewne kwestie kantowskiej doktryny. Fichte uważał, że pomimo doniosłości swej myśli filozoficznej, Kant nie zdołał ostatecznie wypracować całościowego systemu filozoficznego, a więc stworzyć filozofii wszechogarniającej, która obejmowałaby wszystkie możliwe zagadnienia ludzkiego doświadczenia i wyznaczyła ostateczne granice ludzkiego rozumu. Z tego powodu dążył do zastąpienia samego terminu „filozofia” ogólniejszym: „teoria wiedzy”. Wielką rewolucją Fichtego było usunięcie z filozoficznych rozważań kantowskich pojęcia „rzeczy samej w sobie”. Przypomnijmy, że Kant zakładał, iż nie jesteśmy w stanie poznać rzeczy samych w sobie, dysponujemy bowiem tylko ich wrażeniami. Najprościej rzecz ujmując: Fichte stwierdził, że rzeczy same w sobie w ogóle nie istnieją, gdyż istnieją tylko nasze ich wyobrażenia. Oznaczało to rewolucję większą, niż może się wydawać. Zauważmy, że takie podejście może doprowadzić do wniosku, że nie istnieje żaden zewnętrzny świat poza ludzkimi umysłami. Dość podobną drogą poszedł najmłodszy z idealistów, czyli Schelling, w którego koncepcji znajduje się wiele wątków romantycznych i który parokrotnie dokonywał wielu zmian w obrębie swego stanowiska. Co ważne z naszej perspektywy, to fakt, że jego poglądy da się interpretować jako dalsze kroki na drodze do zaprzeczenia realnego istnienia świata poza tym, który powstaje w naszym umyśle. W ten sposób dochodzimy do filozofa, który co prawda nie był ostatnim wielkim idealistą (młodszy od Fichtego, ale starszy od Schellinga), ale nie bez powodu bywa za takiego uznawany. Hegel wyciągnął bowiem najskrajniejsze wnioski, jakie tylko z idealizmu da się wyciągnąć. Kant prezentował idealizm umiarkowany, ponieważ zakładał, że istnieją realne przedmioty, lecz poznajemy jedynie ich wrażenia, idee, przedstawienia.

Hegel zaprezentował zaś idealizm radykalny, w myśl którego najpierw istnieje myśl, jej wyobrażenia, a potem dopiero przedmioty. Jeśli umysł nie dysponuje żadnymi przedmiotami świata zewnętrznego, to jedynym istniejącym dla niego światem jest ten właśnie umysł. Albo inaczej: jedyny świat, który dla mnie istnieje, to mój wewnętrzny świat, świat idei, które „są w mojej głowie”, w moim umyśle. Na podstawie wszystkich idei danego przedmiotu, umysł wytwarza ich wyobrażenie, zwane ideałem. Ideały są przedmiotami umysłu – z nich składa się jedyna rzeczywistość, czyli ta, która istnieje w swym umyśle. Taka jest zresztą geneza słynnego cytatu: Wszystko, co jest rozumne, jest rzeczywiste, a wszystko, co jest rzeczywiste, jest rozumne. Ludzki rozum jest jedyną rzeczywistością, jaką dysponuje człowiek i jedynym światem. I odwrotnie – naszą jedyną rzeczywistością jest własny umysł, w którym racjonalnie, rozumnie układamy każdy element w spójną całość. Z tej perspektywy idealizm niemiecki rozpoczyna się wraz z Kantem, który stwierdza: nie poznaję żadnego świata zewnętrznego, tylko jego idee w moim umyśle, a kończy wraz z Heglem, który mówi: nie ma żadnego zewnętrznego świata, są tylko jego idee w moim umyśle. Hegel uważał, że myśl jest pierwotna, a rzeczy są jej wytworami. Przedstawiał stanowisko, wedle którego idea (rozum, ruch) poprzedzała świat materialny w tym sensie, że ten drugi jest jej wytworem. Innymi słowy: świat i jego przedmioty nie mogłyby zaistnieć, gdyby ludzie ich nie postrzegali i nie byli świadomi ich istnienia.

Słownik