Przeczytaj
Występowanie pokryw lessowych
Lessem nazywamy drobnoziarnisty osad, który w wyniku procesów diagenezydiagenezy uległ kompakcjikompakcji i scementowaniu, tworząc zwięzłą skałę osadową. Kryterium wyróżnienia lessu spośród innych skał okruchowych jest między innymi wielkość oraz proporcja cząstek mineralnych budujących osad. W typowym lessie dominują cząstki o średnicy 0,02–0,04 mm określane mianem frakcjifrakcji pylastej. Typowy less zawiera również około 10% piasku. Jeżeli w osadzie zawartość piasku przekracza 20%, wówczas stosuje się nazwę „less piaszczysty”, natomiast jeżeli zawartość iłu jest większa niż 20% - „less ilasty”. W składzie lessu dominują głównie ziarna kwarcu (60‑80%) z dodatkiem skaleni, miki oraz węglanu wapnia (10‑25%). W wyniku wytrąceń węglanu wapnia, w utworach lessowych często powstają konkrecjekonkrecje zwane kukiełkami lessowymi.
Pochodzenie pyłu mineralnego oraz warunki jego osadzania mają wpływ na kolorystykę. Less ma najczęściej barwę żółtą lub płowożółtą, ale można spotkać również osady w kolorze szarym, czerwonym czy brązowym.
Pokrywy lessowe zajmują około 6‑10% powierzchni lądowej i występują na wszystkich kontynentach poza Antarktydą. Największy zasięg przestrzenny mają jednak w Eurazji. Pas lessu zaczyna się nad Oceanem Atlantyckim i rozciąga wzdłuż północnego przedpola Alp oraz Karpat. MiąższośćMiąższość tych pokryw wynosi tu od kilku do kilkudziesięciu metrów. Na obszarze Polski pokrywy lessowe nie przekraczają 50 m grubości. Począwszy od Wyżyn Ukraińskich, przez Pogórze Kazachskie, aż po Wyżynę Mongolską szerokość pasa lessu oraz miąższość utworów zwiększa się. W południowej części Wyżyny Mongolskiej znajduje się słynna Wyżyna Lessowa, gdzie grubość lessów wynosi miejscami ponad 500 m. Jest to największy na świecie obszar depozycjidepozycji lessów obejmujący ponad 400 tys. kmIndeks górny 22. Znacznych rozmiarów pokrywy lessowe występują również na innych kontynentach, szczególnie na argentyńskiej pampie oraz na Wielkich Równinach w Stanach Zjednoczonych. Mniejszych rozmiarów obszary lessowe spotyka się także w Nowej Zelandii oraz Australii.
Geneza pokryw lessowych
Powstawanie pokryw lessowych jest następstwem procesów eolicznych, czyli działalności wiatru. Warunkiem sprzyjającym deflacjideflacji jest występowanie rozległych, otwartych przestrzeni zbudowanych z luźnych, drobnoziarnistych osadów. Czynnikiem ułatwiającym proces wywiewania są również warunki meteorologiczne tj. występowanie silnych wiatrów oraz przesuszone podłoże pozbawione pokrywy roślinnej. Obszary takie dostarczają materiał mineralny, który wiatr może przenosić na duże odległości.
Ilość transportowanego materiału rośnie wraz z prędkością przemieszczającego się powietrza, natomiast wielkość ziaren maleje wraz z odległością. W niższych warstwach atmosfery piasek przenoszony jest na odległości najczęściej kilku‑kilkudziesięciu kilometrów, ale drobne cząsteczki pyłu lub iłu mogą być uniesione przez silne prądy wstępujące i w wyższych partiach troposfery transportowane na odległość wielu tysięcy kilometrów od miejsca swojego pochodzenia. Taki transport w postaci zawiesiny określamy mianem suspensji. W jej wyniku pyły pochodzące z pustyń centralnej Azji docierać mogą do Pacyfiku, a te z Ameryki Południowej i Australii spotykane są nawet na Antarktydzie.
Kiedy energia wiatru słabnie, transportowany pył jest osadzany na powierzchni terenu. Czynnikiem sprzyjającym depozycji materiału jest opór, jaki przemieszczającemu się powietrzu stawiają przeszkody terenowe – grzbiety lub wzniesienia oraz kępy roślinności. W takich miejscach rozpoczyna się proces akumulowania osadów. Proces osadzania może zachodzić również poprzez tzw. depozycję mokrą, kiedy ziarna pyłu stanowią jądra kondensacjijądra kondensacji kropel deszczu.
Współcześnie najkorzystniejsze warunki do formowania się osadów eolicznych występują na obrzeżach Sahary, pustyń w Australii oraz w Azji Centralnej. Najwięcej wywiewanego materiału dostarczają tereny pustynne i półpustynne oraz obszary okresowo suche, np. dna jezior okresowych lub epizodycznych. Powstałe w takim miejscu i w ten sposób pokrywy lessowe określamy mianem perydesertycznych. W ten sposób powstały osady chińskiej Wyżyny Lessowej położonej na południowym skraju Pustyni Gobi.
Jednak największe obszary pokryw lessowych zarówno Polski, jak i Europy oraz środkowej Azji mają genezę peryglacjalną, czyli związaną z ostatnim okresem lodowcowym zakończonym około 12 tys. lat temu. W przeszłości najlepsze warunki występowały na przedpolu lądolodu. Uważa się, że znaczącą rolę odgrywały tutaj procesy wietrzenia mrozowego, które dostarczały pyłu kwarcowego pochodzącego z niszczenia skał. Źródłem pyłu były również odsłonięte powierzchnie osadów polodowcowych – piasków sandrowych oraz glin morenowych. Wywiewany z nich materiał osadzany był na południe od lądolodu.
Bezpośrednia akumulacja pyłu kwarcowego tworzy pierwotne pokrywy lessowe. W stanie przesuszonym less może tworzyć nawet pionowe ściany skalne, ale nasączony wodą podlega procesom upłynniania, łatwemu rozmywaniu i wypłukiwaniu. Pokrywy lessowe mogą ulegać również ruchom grawitacyjnym i być przenoszone w inne miejsca oraz deponowane np. u podnóża stoków, w dnach dolin rzecznych, jeziorach lub na terasach rzecznych - wszystko to za sprawą osunięć, spełzywania i spłukiwania. Powstałe w ten sposób pokrywy lessowe określane są mianem pokryw wtórnych.
Utwory lessowe łatwo ulegają wypłukiwaniu. Przez obszar chińskiej Wyżyny Lessowej przepływa piąta co do długości rzeka świata Huang He znana również jako Rzeka Żółta. Nazwę zawdzięcza transportowanym w formie zawiesiny osadom lessowym. Szacuje się, że rocznie rzeka przenosi ok. 1,4 mld ton nanosów. Lessowy osad buduje deltę Huang He u ujścia do Morza Żółtego.
Słownik
proces wywiewania ziaren luźnego osadu
proces osadzania transportowanego materiału
proces przekształcania osadów luźnych w skałę zwięzłą, zachodzi pod wpływem ściskania, konsolidacji lub sklejania poszczególnych ziaren osadu
określona wielkość (średnica) ziaren skały osadowej
części stałe znajdujące się w powietrzu atmosferycznym, na których dochodzi do skroplenia pary wodnej
skupienie minerałów o składzie różniącym je od otaczającej skały osadowej, powstaje np. podczas wtórnej krystalizacji minerałów
proces polegający na zmniejszaniu objętości i zwiększaniu gęstości osadu w wyniku jego ubijania i ściskania pod wpływem ciężaru warstw nadległych
grubość warstwy skalnej