Logikę rozumie się na wiele sposobów. Najogólniej rozumiemy ją jako sztukę poprawnego wnioskowania. Przyjmijmy tu na razie, że przez wnioskowanie będziemy rozumieć przechodzenie od przesłanek do konkluzji. Wnioskowanie uznamy za poprawne, jeśli konkluzja istotnie wynika z przesłanek. Weźmy proste rozumowanie:

Pierwsze dwa zdania to przesłanki, ostatnie to wniosek. Przyjmujemy, że konkluzja wynika z przesłanek, dobrze, jeśli prawdziwość wniosku jest jakoś poparta przez prawdziwość przesłanek. Jednak rozumowanie jest poprawne także wtedy, jeśli jako przesłanki przyjmiemy rzeczy najbardziej nieprawdopodobne. Weźmy więc następujące rozumowanie:

Zastanów się chwilę nad tym rozumowaniem. Na pewno masz wrażenie, że coś jest z nim nie tak. Czy rozumiesz, jakie z niego wynikają konkluzje? Jest to uproszczona wersja pewnego bardzo starego argumentu, który rozpalał umysły myślicieli w starożytności. Ma on nawet swoją specjalną nazwę - argument mistrzowski.

Jedną z jego wersji znajdujemy między innymi u Cycerona, gdzie czytamy:

Autorem tego rozumowania, jak podaje Cyceron, jest niejaki Diodorus, tajemniczy filozof wywodzący się ze szkoły eleackiejeleaci (szkoła eleacka)szkoły eleackiej. Podobnie jak inni filozofowie tej szkoły, argumentował, używając wyrafinowanych paradoksówparadoksparadoksów logicznych. Przytoczony tu argument ma dowodzić, że nie istnieje w świecie wolność, gdyż wszystkim rządzi nieubłagana konieczność – nie ma różnicy między tym, co możliwe, a tym, co konieczne. Stanowisko takie określa się w filozofii mianem determinizmudeterminizmdeterminizmu. Diodorus dowodzi go zaś nie przez odwołanie się do doświadczenia, lecz przez swego rodzaju sztuczkę logiczną.

Rozumiesz już, o co chodzi w przedstawionym tu argumencie? Jeżeli wciąż masz z nim kłopoty, przypomnij sobie jakiś bliski ci przykład. Załóżmy, że czeka się pojutrze ważny sprawdzian z biologii. Już dzisiaj możesz wypowiedzieć twierdzenie:

I co dalej? Zdanie powyższe traktujemy jako przesłankę. Dodajemy do niego następną:

Jaki z tego wniosek? Oto on:

R16dQkZNYW0Xs1

Obraz przedstawia dwóch mężczyzn. Po lewej stronie stoi starszy mężczyzna. Jest lekko łysiejący. Ma brodę. Zdaje się coś tłumaczyć. Gestykuluje, unosząc prawą rękę i wskazujący palec ku górze. Po prawej stronie obrazu znajduje się młody mężczyzna. Z uwagą słucha słów starszego rozmówcy. Również gestykuluje, unosząc prawą rękę na wysokość pasa. Wewnętrzna stroną jego dłoni skierowana jest ku ziemi.

Idąc dalej tym tokiem rozumowania można zatem głosić, że wszystko jest już przesądzone, bo o wszystkim można zawczasu wypowiedzieć dowolne twierdzenie. Arystoteles następująco relacjonuje ten argument:

Główny problem z tego typu rozumowaniami jest taki, że wprawdzie dochodzi się w nich na mocy czysto logicznego rozumowania do pewnych wniosków w oparciu o przyjęte przesłanki, ale te wnioski nie mają nic wspólnego z naturalnym doświadczeniem.

Zgodnie z nim sprawy mają się zupełnie inaczej, niż o tym przekonuje rozumowanie logiczne. Każdy przecież wie, że pewne rzeczy mogą się zdarzyć, ale nie muszą. Jeżeli będziesz się uczył do sprawdzianu z biologii, to może dostaniesz lepszą ocenę niż trójka, ale jeśli nie będziesz się uczył, to może być jeszcze gorzej. Patrzymy na przyszłość jako na krainę możliwości, a nie konieczności.

Pierwszym myślicielem, który stosował taki zabieg wnioskowania niezgodny z doświadczeniem, był Parmenides z Elei (od nazwy miasta, w którym mieszkał, wywodzi się nazwa szkoły eleackiej). W punkcie wyjścia przyjął pewną wersję zasady niesprzeczności (patrz lekcja pierwsza), mianowicie w postaci zdania:

Następnie z tego zdania w kolejnych logicznych krokach wydedukował, że w świecie nie istnieje ruch i zmiana – wszystko jest stałe i niezmienne. Ponieważ zaś potoczne doświadczenie poucza nas, że istnieje ruch i zmiana, przeto, jak przekonywał dalej Parmenides, doświadczenie nie mówi nam prawdy o świecie, oszukuje nas.

R1EHdxmWOpVuf1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę. Jest to głowa dojrzałego mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczna jest pozioma zmarszczka. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Przykłady te pokazują niełatwą, złożoną relację między doświadczeniem a rozumowaniem logicznym. Z jednej strony trzeba czasem zaufać rozumowaniu, a nie doświadczeniu. To przecież dedukcja logiczna doprowadziła Kopernika do odkrycia, że to ziemia krąży wokół słońca, a nie odwrotnie. Potoczne doświadczenie zdawało się przeczyć tej tezie. Bywa jednak,  jak w przypadku Parmenidesa, że trzeba zweryfikować wnioski logiczne przez odwołanie się do doświadczenia. Oznaczałoby to, że w rozumowaniu popełniliśmy gdzieś błąd.

Logika a doświadczenie

Może jednak prawda o relacji między doświadczeniem a logiką jest bardziej złożona? Niemiecki filozof Fryderyk Nietzsche twierdził, że ludzkie doświadczanie i postrzeganie rzeczywistości jest z natury mylące. Ewolucyjnie rzecz biorąc, powstało bowiem w celu adaptacji do rzeczywistości, przetrwania w niej, a nie obiektywnego poznania. Logika zawsze więc musi funkcjonować w opozycji do doświadczenia, tym bardziej, że zdaniem wielu współczesnych badaczy na co dzień funkcjonujemy, posługując się schematami poznawczymi, które tylko z pozoru są logiczne.

Może więc w każdym logicznym paradoksie kryje się jakaś prawda, choć trudna do uchwycenia przez osoby zanurzone w codzienności ludzkich spraw? Weźmy argument mistrzowski. Może jednak jego konkluzja jest słuszna? Wiemy przecież skądinąd, że w otaczającym nas świecie panują prawa fizyki, które mają charakter deterministyczny. Czy prawo ciążenia może sobie zrobić przerwę w swoim działaniu? Jeśli tak, to może istotnie wszystko inne też jest zdeterminowane i tylko wydaje się nam, że jest inaczej? Właśnie wspomniany wcześniej Nietzsche był zwolennikiem teorii wiecznego powrotu, głoszącej, że w świecie wszystko się w wielkich cyklach powtarza i to co do najdrobniejszego szczegółu. Brrr… czy to nie straszna myśl?

Żeby się z tych wątpliwości wyzwolić, przyjmijmy tu pewną zasadę, na której od początku jej istnienia opiera się sukces i popularność logiki. Zasada ta ma charakter praktyczny.

Świat, w którym żyjemy, posiada pewną strukturę, jest pewnego rodzaju matrycą – występują w nim prawidłowości, które ujmujemy w postaci praw nauki. Sekretem i źródłem znaczenia logiki jest to, że między rozumowaniem logicznym a prawidłowościami zachodzącymi w świecie istnieje szczególna zależność. Człowiek mianowicie nie posiadł jak dotąd lepszej metody odkrywania tych praw niż rozumowanie logiczne. Ostatecznie bowiem ci, którzy obalili błędne poglądy Parmenidesa i Diodorusa, nie dokonali tego mocą samego doświadczenia (doświadczenie było dla nich tylko jedną z przesłanek), ale mocą logicznego wywodu, wykazując pomyłki w dedukcjach eleackich myślicieli. Dziwacznych rozumowań logicznych nie obalimy wykazując ich dziwaczność albo niezgodność z doświadczeniem, ale innymi, precyzyjniejszymi i jaśniejszymi wywodami logicznymi.

Dzięki logicznemu myśleniu rozpoznajemy prawidłowości w świecie, lepiej rozumiemy to, co się wydarza, lepiej przewidujemy to, co zdarzyć się może, przez co łatwiej możemy dostosować do tego swoje zachowania i zwiększyć skuteczność realizacji naszych celów. Podstawowa zależność między logiką a doświadczeniem jest więc taka, że dopiero dzięki logice uczymy się wyciągać z naszego doświadczenia użyteczne wnioski i przekształcać je w wiedzę.

Słownik