Przeczytaj
Ad fontes!
Twórcy renesansowi poszukiwali inspiracji we wcześniejszych epokach, czerpiąc z nich wzory. Zwrot ku tradycji dokonywał się zgodnie z humanistycznym hasłem powrotu do źródeł: Ad fontes!Ad fontes! Szczególną rolę odegrały tradycje: grecka, łacińska i biblijno‑hebrajska. To one w istotny sposób współtworzyły renesansową kulturę.
Literatura odrodzenia opierała się w dużej mierze na zasadzie naśladownictwa – powracano do dawnych dzieł i pomysłów, odczytywano je na nowo i twórczo wykorzystywano, chcąc dorównać artystom starożytnym. Dotyczyło to zarówno motywów czy tematów, jak i nawiązań oraz zapożyczeń w ramach różnych konwencji gatunkowych.
Renesansowi humaniści ponownie odkryli m.in. PoetykęPoetykę Arystotelesa i chętnie odwoływali się do zarysowanej tam teorii literatury, komentując problemy związane z gatunkami i stylem tekstów. Z antyku przejęli teorię trzech funkcji literatury i trzech stylów, zgodnie z którą teksty pisane mają uczyć, podobać się lub wzruszać. Na tym gruncie zarysowano podział na trzy rodzaje literackierodzaje literackie, które następnie podzielono na gatunki. Normy i modele przedstawiane w poetykach renesansowych były próbą uporządkowania i podsumowania wiedzy o literaturze, ale nie obejmowały całej praktyki literackiej. Wynikało to z bogactwa form, czerpanych zarówno z dorobku kulturalnego antyku, jak i średniowiecza. Gatunki szczegółowo opisane w humanistycznych poetykach i najchętniej uprawiane przez ówczesnych poetów wywodziły się głównie z literatury starożytnych Greków i Rzymian. Były to przede wszystkim: pieśń, sielanka, oda oraz odmiany epigramatuepigramatu nazwane w literaturze polskiej figlikami (Mikołaj Rej) i fraszkami (Jan Kochanowski).
Literatura polskiego renesansuW zakresie genologii (nazwa ta powstała dopiero w XX wieku), czyli nauki o rodzajach i gatunkach literackich, występowały w renesansie różne tradycje teoretyczne (horacjańska, platońska, arystotelesowska), a teoria wyłożona w poetykach normatywnych często miała niewiele wspólnego z rzeczywistą praktyką twórczą. Obok gatunków skodyfikowanych przez poetyki oparte na antycznych wzorcach istniały gatunki nieskodyfikowane, wyrosłe z tradycji ludowej lub łączące normy poetyki z tradycją literacką danego regionu. W sztuce tego czasu obowiązywały reguły, zawarte w traktatach teoretycznych, gdyż poezja (pojęcie to oznaczało często wszystkie rodzaje literackie) była sztuką, umiejętnością (ars), której uprawianie wymagało znajomości reguł wywiedzionych z antycznej teorii i praktyki twórczej i dotyczących zwłaszcza sfery verba, czyli słownego ukształtowania dzieła. Z czasem reguły objęły również sferę res, czyli świata przedstawionego. Często się zdarzało, że twórcy wybitni przestrzegali reguł tylko częściowo, ale tworząc w ten sposób arcydzieła, sami wyznaczali de facto nowe reguły (tak było w Polsce w przypadku Kochanowskiego, co widać w twórczości jego naśladowców).
Klasyczny podział na: genus („rodzaj”) - species („gatunek”) - individuum („pojedynczy utwór”), wywodzący się z tradycji arystotelesowskiej (skodyfikowanej przez Porfiriusza w III wieku n.e.), był rozmaicie interpretowany - zastanawiano się, jakie jest miejsce gatunku w tym układzie, gdyż praktyka literacka nie pozwalała na ścisłe podporządkowanie gatunków rodzajowi - gatunki często umieszczano w różnych rodzajach. Jeśli chodzi o stosunek species do poszczególnych realizacji, to pojmowano go w ten sposób, że nazwa gatunkowa zawiera w sobie wszystkie, ściśle określone cechy danego gatunku. W praktyce literackiej takie założenie znów okazywało się utopią.
Źródło: Piotr Wilczek, Literatura polskiego renesansu, Katowice 2005, s. 84–89.
Należy także pamiętać, że renesans był epoką licznych przekładów Biblii na języki narodowe, co wynikało przede wszystkim z postulatów ówczesnych reformatorów Kościoła. Tłumaczono i parafrazowano fragmenty Biblii, a ponadto odwoływano się do wybranych gatunków biblijnych – głównie do psalmu, przypowieści i paraboli. Wszystkie te gatunki stały się składnikami poezji odrodzeniowej.
Twórcy renesansu naśladowali autorytety literackie wcześniejszych epok, ale uwzględniali też własne gusta. Najwybitniejsi pisarze epoki nie tylko adaptowali pewne formy wypowiedzi, ale jednocześnie modyfikowali je i udoskonalali. Dante Alighieri i Francesco Petrarka w pełni ukształtowali reguły włoskiego sonetu, który w XV i XVI wieku rozpowszechnił się w literaturze europejskiej.
Słownik
(łac. – do źródeł!) humanistyczne hasło powrotu do dawnych, pierwotnych wartości
(gr. epigramma – napis) wywodzący się z antyku krótki utwór poetycki, często dowcipny, zakończony puentą, nierzadko o charakterze niespodzianki, kontrastu lub paradoksu
zespół reguł określających budowę poszczególnych dzieł literackich oraz zasady ich komponowania. Pojęcie podrzędne wobec rodzaju literackiego, a nadrzędne wobec odmiany gatunkowej
usystematyzowane, zgodne z opisanymi regułami
(gr. génos – pochodzenie, gatunek; gr. logia – zbiór, lógos – myśl) nauka o rodzajach i gatunkach literackich
(gr. poietikos – twórczy) dziedzina nauki o literaturze, której przedmiotem zainteresowania są reguły organizacji tekstu literackiego
jedna z naczelnych kategorii do klasyfikowania dzieł literackich ze względu na konstrukcję świata przedstawionego, charakter podmiotu literackiego oraz styl utworu. W tradycji europejskiej utrwalił się podział na trzy rodzaje: lirykę, epikę i dramat. Rodzaje dzielą się na gatunki i odmiany gatunkowe
(gr. synkrētismós – połączenie się dwóch przeciw trzeciemu) – łączenie różnych, często sprzecznych form, elementów, rodzajów literackich itp.