Czym jest erystyka?

ErystykaerystykaErystyka jest sztuką prowadzenia sporu, w której nie chodzi o prawdę, wymianę poglądów czy kompromis, lecz jedynie o osiągnięcie wymiernych korzyści. Jeśli mówimy, że ktoś uprawia erystykę, zazwyczaj oznacza to, że ma złe intencje, a czasem, że bezwiednie sprzyja tylko swoim interesom, nie zwracając uwagi na to, co jest prawdą. Trzeba być wyrachowanym i sprytnym dysputantem, aby uprawiać erystykę. Trzeba być ostrożnym i przenikliwym rozmówcą, aby nie dać się złapać na erystyczne metody. Ważnym wydaje się więc pytanie o to, gdzie należy poszukiwać źródeł erystyki. Jak się okazuje, już w zamierzchłej starożytności trafiamy na filozofa, który udowadniał, że cała otaczająca nas rzeczywistość w ogóle nie istnieje. Nie można go, co prawda, uznać za kogoś, kto uprawia erystykę, ale czy udowadnianie tak śmiałych tez nie ma w sobie właśnie czegoś z niej?

R6Xl910VhsuJN

Ktoś, kto uprawia erystykę, najczęściej będzie odwracał nasze twierdzenia przeciwko nam albo też uciekał od tematu rozmowy, stosując różne wybiegi, gdy będzie mu to potrzebne. Wszystkie jego działania będą pozornie kulturalne i trudno będzie wyczuć moment, gdy przestanie zwracać się do nas w sposób merytoryczny, aby przewrotnie udowodnić swoje stanowisko.

Jest wiele sytuacji, kiedy podczas rozmowy w głowie powinna nam zapalić się czerwona lampka ostrzegawcza. Jeśli np. ktoś publicznie powie nam: „Ty już tyle razy się myliłeś w innych sprawach, że nie ufam twoim słowom” albo „Niby masz rację, ale pozwól, że powołam się na autorytet mojego ojca, którego ty nie znasz, ale możesz mi zaufać, że jest w tej sprawie wielkim autorytetem”, albo „Nie wiem, dlaczego jesteś taki uparty i robisz wszystko, żeby w ogóle nie zrozumieć, co mówię, kiedy ja tak kulturalnie i cierpliwie tłumaczę ci jedyne słuszne stanowisko w tej sprawie i robię to dla twojego dobra”, to możemy mieć pewność, że uprawia erystykę.

Z uprawiania erystyki byli znani przede wszystkim sofiścisofiścisofiści. To oni głównie kojarzyli się z wygłaszaniem poglądów, w których forma dominowała nad treścią, a w argumentacji przeważały chwyty retoryczne i erystyczne. Główną metodą sofistyczną jest retoryka, rozumiana jako umiejętność wygłaszania przemówień sądowych i politycznych, oraz erystyka rozumiana jako metoda zadawania pytań i udzielania odpowiedzi, mająca na celu obalenie stanowiska przeciwnika bez względu na prawdę i nastawiona na osiągnięcie zwycięstwa w sporze. Metody retoryczne i erystyczne stoją w opozycji do metody dialektycznejdialektykadialektycznej Sokratesa, która miała na celu dociekanie prawdy. Wielu badaczy filozofii antycznej, jak np. Henri‑Irénée MarrouHenri‑Irénée MarrouHenri‑Irénée Marrou twierdziło, że sofiści zapożyczyli swoje polemiczne sztuczki i chwyty erystyczne od Zenona z Elei, lecz równocześnie pozbawili ich głębokiej i poważnej treści, którą prezentował filozof. Sofiści zachowali więc tylko sposoby argumentacji, z których sformułowali zasady erystyki, i metody debaty, które miały zmylić każdego przeciwnika. Sofiści, podobnie jak Zenon, wybierali pewne pasujące im argumenty, by poprzeć swoje stanowisko i wykorzystywali je jako punkt wyjścia do dalszej dyskusji.

Teoria Parmenidesa

RzeFhZaQJ8y3Z1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Na przełom VI i V w. p.n.e. przypada działalność filozoficzna Parmenidesa z Elei, który szerzył swoje nauki w koloniach greckich nazwanych Wielką HelladąWielka Grecja, Wielka HelladaWielką Helladą i zainicjował nurt określany jako szkoła elejska.

Filozof zasłynął ze śmiałego twierdzenia, że to, co poznajemy jako otaczającą nas rzeczywistość, w swej istocie jest złudzeniem, a zmysły, które dostarczają nam wrażeń jej dotyczących, nieustannie nas mamią. W czasach, gdy filozofia rozwijała naukę o wszystkich zmianach, jakie zachodzą na świecie, Parmenides wyraził przekonanie, że jest to bezcelowe dążenie, które nie służy poznaniu tego, co realnie istnieje. Takie stanowisko wynikało ze stwierdzenia: „Byt jest, niebytu nie ma”.

Rozpatrzmy to twierdzenie na prostym przykładzie. Przed chwilą zjadłem jabłko. Zanim zacząłem je jeść, mogłem powiedzieć, że jabłko istnieje. Teraz, gdy wyrzucam ogryzek, muszę stwierdzić, że jabłko nie istnieje. Jeśli więc jakiemuś przedmiotowi, konkretnemu bytowi, mielibyśmy przypisać istnienie (przyznać rację bytu), to jest niemożliwa sytuacja, aby coś było i nie było, istniało i nie istniało zarazem. To, co istnieje, musi istnieć prawdziwie (czyli niezmiennie). Skoro byt nie może przechodzić w niebyt ani też niebyt przechodzić w byt, to nie jest możliwe, aby przedmioty istniały i nie istniały (pojawiały się i znikały), aby zmieniały się nieustannie, bo wtedy nie można powiedzieć, że istnieją prawdziwie.

RxH24ur2uzOqm1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy. Obok rzeźby jest starożytna moneta z ludzką postacią.

Już w czasach Parmenidesa powyższe twierdzenia stanowiły wielkie wyzwanie intelektualne. Trudno było zrozumieć jego nauki, jednak ich poznanie zawsze owocowało ciekawymi wnioskami. Co bowiem istnieje prawdziwie, skoro wszystko, co nas otacza, jest uznawane za zmienną ułudę? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy przestać analizować wszystkie bodźce, których dostarczają nam zmysły, i skupić się na tym, co odkrywa rozum, gdy przestaje te zmysłowe bodźce brać pod uwagę. Dopiero wtedy, w całkowicie pustym umyśle, pojawia się wyobrażenie tego, co istnieje prawdziwie – jeden, wieczny, niepodzielny byt.

Właśnie poprzez takie działanie, przypominające nieco medytację w odcięciu się od świata zjawisk, pojawia się łączność z bytem. Jakie są jego właściwości, to również może określić tylko nasz rozum na zasadzie racjonalnej analizy. Byt jest tym, co istnieje, jest więc odwieczny. Gdyby miał swój czasowy początek lub koniec, to oznaczałoby, że poprzedza go i nastąpi po nim niebyt. A to jest niemożliwe – niebyt, czyli to, co nie istnieje, nie może być przedmiotem rozważań rozumu. Byt musi być nieskończony. Inaczej gdzieś w przestrzeni byłaby jego granica, poza którą jest już tylko niebyt – a to z oczywistych względów jest niemożliwe. Byt musi być jeden. Gdyby bowiem istniało więcej bytów, to pomiędzy nimi musiałby istnieć jakiś niebyt. A to jest niemożliwe. Byt jest niezmienny. Gdyby bowiem zmieniały się jego właściwości, przeczyłoby to jego odwieczności i nieskończoności.

Zarysowany powyżej sposób rozumowania Parmenidesa jest niczym innym, jak zalążkiem metody logicznego dowodzenia swoich poglądów. Arystoteles twierdził, że wnioskowanie Parmenidesa celowo zakłada jakieś przesłanki, które wydają się być dobre (prawdziwe lub akceptowalne) lecz wyprowadzają wadliwe wnioski. Arystoteles uważał, że wnioskowanie Parmenidesa jest niewłaściwe i źle przeprowadzone. W wnioskowaniu Parmenidesa znajdował zalążki chwytów erystycznych, które później miały być rozwijane przez Zenona z Elei.

Zenon w obronie nauki mistrza

Zenon z Elei doszedł do wniosku, że łatwiej jest polemizować z twierdzeniami o realności naszego świata niż udowadniać, że jest on ułudą. Inaczej rzecz ujmując, prościej będzie polemizować z przeciwnikami twierdzeń Parmenidesa, niż starać się udowodnić jego poglądy. Polemikę tę oparł właśnie na rozumowaniu polegającym na erystycznym chwycie udowadniania sprzeczności w argumentach oponenta. Za pomocą swojej metody Zenon opracował argumentacje w postaci paradoksówparadoksparadoksów, czyli pozornie oczywistych przesłanek, lecz kryjących w sobie założenia prowadzące do sprzeczności.

Zenon z Elei doszedł do wniosku, że jeśli ma podważać twierdzenia przeciwników Parmenidesa, musi udowodnić, że to właśnie ich stanowisko jest nielogiczne. Powinien więc wykazać, że świat uważany za jedyną rzeczywistość jest tylko ułudą.  Najprościej było oczywiście podważyć twierdzenie, że istnieje coś takiego jak ruch bowiem ci, którzy twierdzą, że świat istnieje, muszą też zgadzać się z twierdzeniem, że zmienia się on nieustannie. Skoro się zmienia, to znaczy, że wszystko w nim podlega nieustannemu ruchowi. Jeśli więc wykażemy, iż ruch nie istnieje, to nie istnieje też sama rzeczywistość. W tym celu Zenon stosował między innymi technikę polegającą na przedstawianiu ruchu przedstawianego w sensie relatywnym jako rozumianego w sensie absolutnym. Możemy ją przeanalizować na podstawie tego paradoksu:

RNqCCH0USaqqY1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest siwowłosy, lekko łysiejący. Jego włosy są w nieładzie. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Okalają ją gęste bokobrody. Na twarzy mężczyzny są zmarszczki. Mężczyzna ubrany jest w surdut i koszulę.

Platon twierdził, że Zenon był prekursorem metody erystycznej, twierdząc, że praktykuje antylogiczną sztukę sprzeczności. Platon uważał też, że argumenty Zenona przeciwko pluralizmowi i ruchowi są przykładami dyskusji prowadzonej w taki sposób, by słabszy argument wydawał się silniejszy. Natomiast Arystoteles przypisywał Zenonowi wynalezienie dialektyki, lecz postrzegał argumenty Zenona nie jako dialektyczne lecz erystyczne. Różnica w argumentacji, według Arystotelesa, polega na tym, że argumenty dialektyczne wywodzą się z poglądów wyznawanych przez wszystkich lub przez większość ludzi, podczas gdy argumenty erystyczne wywodzą się z tego, co tylko wydaje się wynikać z konsensusu, wypracowanego w wyniku debaty lub nawet kłótni. Paradoksy Zenona zostały stworzone jako prowokacyjne wyzwania dla zdroworozsądkowego poglądu, że świat jest zbudowany z wielości rzeczy i zachodzi w nim ruch. Metody Zenona ukazujące zdroworozsądkowe poglądy jako twierdzenia pełne sprzeczności, uczyniły Zenona wpływowym prekursorem sofistycznej dysputy erystycznej.

Słownik: