Rozmieszczenie gleb na kuli ziemskiej jest nierównomierne i wykazuje wyraźny układ strefowy będący konsekwencją globalnego zróżnicowania czynników glebotwórczych, w tym przede wszystkim warunków klimatycznych i roślinnych. Ich wpływ w znacznym stopniu zaciera oddziaływanie pozostałych czynników glebotwórczych, zwłaszcza skały macierzystej i rzeźby terenu. Z tego względu przestrzenny układ stref glebowych w dużym stopniu nawiązuje do przebiegu granic stref klimatycznych. W Azji, Europie Wschodniej i częściowo w Afryce gleby strefowegleby strefowegleby strefowe są rozmieszczone w postaci równoleżnikowych pasów, W Ameryce Południowej i Północnej ich układ jest modyfikowany głównie przez przebiegające południkowo pasma górskie Kordylierów i Andów.

Wyróżnia się pięć głównych stref glebowych świata (zwanych pasami), odpowiadających w dużej mierze strefom klimatyczno‑roślinnym: pas polarny, umiarkowanie chłodny (borealny), umiarkowanie ciepły (subborealny), subtropikalnytropikalny. W ich obrębie wydziela się dodatkowo obszary o zróżnicowanej wilgotności i warunkach cieplnych.

Glebom strefowym towarzyszą gleby śródstrefowegleby śródstrefowegleby śródstrefowe (międzystrefowe) i niestrefowegleby niestrefoweniestrefowe. Podlegają one wpływom strefowo zróżnicowanych warunków klimatycznych, jednak znacząco modyfikowanym przez lokalne czynniki glebotwórcze związane ze skałą macierzystą, warunkami wodnymi i ukształtowaniem terenu. Ich właściwości często wyraźnie kontrastują z cechami gleb charakterystycznymi dla danej strefy.

RpzVP2OcjSrzd1
Wykres kołowy. Lista elementów: Lodowce; Wartość: 11; Udział procentowy: 11%Gleby górskie; Wartość: 16; Udział procentowy: 16%Gleby pustyń i półpustyń; Wartość: 18; Udział procentowy: 18%Gleby pasa tropikalnego; Wartość: 19; Udział procentowy: 19%Gleby aluwialne (mady); Wartość: 4; Udział procentowy: 4%Czarnoziemy i gleby kasztanowe; Wartość: 12; Udział procentowy: 12%Gleby płowe i brunatne; Wartość: 6; Udział procentowy: 6%Bielice i gleby bielicowe; Wartość: 10; Udział procentowy: 10%Gleby tundrowe; Wartość: 4; Udział procentowy: 4%
Procentowy udział głównych, strefowych i śródstrefowych gleb świata
Źródło: R. Bednarek, Z. Prusinkiewicz, Geografia gleb, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
Tabela. Powierzchnia i występowanie głównych typów gleb świata

Typ gleby

Ogólna powierzchnia

(mln kmIndeks górny 2)

Występowanie na świecie

Tundrowe i arktyczne

5,9

północne tereny Eurazji (od Półwyspu Kolskiego do Kamczatki) i Ameryki Północnej (od Alaski do Półwyspu Labrador)

Marzłociowe gleby tajgi

3,4

część Skandynawii, pas ciągnący się od Europy Środkowej przez Nizinę Wschodnioeuropejską i azjatycką część Rosji do brzegów Morza Ochockiego, północne tereny USA i większa część Kanady

Bielicowe, bielice, rdzawe

7,5

Glejowo‑bielicowe

3,6

Brunatne, płowe

3,5

Europa Zachodnia, Południowa i częściowo Wschodnia, Mandżuria, Półwysep Koreański, Japonia, w USA tereny na wschód od Wielkich Jezior do wybrzeża i część środkowa zachodniego wybrzeża do górnej Missouri, Nowa Zelandia

Czarnoziemy

5,0

obszar od wschodnich granic Polski przez Ukrainę, Kazachstan do górnego Irtyszu i Obu, dorzecze górnego Amuru, prerie środkowej części Ameryki Północnej, pampa argentyńska

Kasztanowe

5,2

obszar położony na północ od Morza Kaspijskiego, jezior: Aralskiego, Bałchasz, przez Wyżynę Mongolską do Żółtej Rzeki, część Wielkich Równin między górną Missouri a Arkansas, środkowa część Patagonii

Cynamonowe

4,7

Południowa Europa - Włochy, Grecja, Hiszpania, południowa Turcja, południowa część RPA, Australia – południowo‑zachodnia część Wielkich Gór Wododziałowych, południowa część pampy argentyńskiej, Ameryka Północna - Sierra Madre Zachodnia i Wschodnia

Buroziemy

4,0

Sahara, Namib i Kalahari, Płw. Arabski, Wyżyna Irańska, wnętrze Australii, Atakama, Mojave

Szaroziemy

8,4

Gleby pustynne

14,4

Czerwonoziemy i żółtoziemy

3,7

Amazonia, Ameryka Środkowa, Afryka Równikowa, Indie - Ghaty Zachodnie, Półwysep Indochiński, Archipelag Malajski, Australia - Półwysep York

Czerwonożółte

15,6

Czerwone gleby ferralitowe

17,5

Czarne gleby tropikalne

3,4

Półwysep Indyjski, Afryka - rejon jeziora Tanganika, część sawann RPA, południowo‑wschodnia część Australii

Gleby aluwialne (mady)

1,2

delty i doliny rzek np. Nilu, Eufratu i Tygrysu, Indusu, Gangesu i Brahmaputry, Żółtej Rzeki, Jangcy, Missisipi

Gleby bagienne

3,2

Nizina Zachodniosyberyjska, Kaććh (Kutch na wschód od delty Indusu), rozlewiska Białego Nilu (Sudan), Everglades (USA, Floryda), Pantanal (Brazylia)

Gleby strefowe

W pasie polarnym występują kamieniste, prymitywne gleby arktyczne, bardzo płytkie z powodu wieloletniej zmarzlinywieloletnia zmarzlinawieloletniej zmarzliny oraz gleby poligonalne i strukturalne, mające kształt wieloboków o średnicy kilku metrów. Gleby te również charakteryzują się bardzo płytkim, słabo zróżnicowanym profilem. Skąpa roślinność (głównie mchy, porosty i nieliczne trawy, krzewy i krzewinki) będąca źródłem niewielkiej ilości próchnicy (ok. 1%) porasta jedynie kwaśne, ubogie w składniki pokarmowe tundrowe gleby glejowe.

W części północnej pasa umiarkowanie chłodnego (borealnego) powstają płytkie marzłociowe gleby tajgi, bielicowo‑glejowe, kwaśne o małej zasobności w składniki pokarmowe, zawierające do 3% próchnicy. Głębokość profilu glebowego zależy od głębokości odmarzania gruntu. W południowej części pasa umiarkowanie chłodnego występują zubożone w składniki mineralne, kwaśne i mało próchniczne (1‑3%) bezmarzłociowe gleby tajgi, wśród których dominują gleby bielicowe, darniowo‑bielicowe i bielice wykształcone pod lasami iglastymi, na utworach polodowcowych, przepuszczalnych.

W pasie umiarkowanie ciepłym wykształciły się najbardziej żyzne gleby świata.  Największą powierzchnię zajmują szare gleby leśne, czarnoziemy i czarnoziemne gleby prerii wykształcone na utworach zasobnych w związki wapnia, głównie lessach, przy znacznym udziale roślinności trawiastej. Ich cechą charakterystyczną jest bardzo duża zawartość próchnicy (pow. 8‑10%) i dobrze rozwinięty poziom próchniczny, wysoka zasobność w składniki pokarmowe, korzystne warunki wodno‑powietrzne i obojętny, niekiedy słabo zasadowy odczyn.

Nieco niższą żyzność i urodzajność, wynikającą głównie z mniejszej zawartości próchnicy (2‑5%) i okresowego przesuszenia mają, występujące na południe od pasa czarnoziemów gleby kasztanowe.

Położone w północnej części pasa umiarkowanie ciepłego gleby brunatne i płowe ukształtowane pod lasami liściastymi i mieszanymi, na zasobnych w składniki mineralne utworach polodowcowych, charakteryzują się względnie wysoką żyznością i urodzajnością, choć niższą w porównaniu z czarnoziemami. Wynika to m.in. z lekko obniżonego odczynu, niższej zasobności w składniki pokarmowe, a także mniejszej zawartości próchnicy (2‑5%).

W południowej części pasa umiarkowanie ciepłego występują buroziemy i szarobure gleby pustynne o niewielkiej zawartości próchnicy pokryte skąpą roślinnością o niepełnym zwarciu. Przewaga parowania nad opadem powoduje znaczne zasolenie gleb (pojawiają się sołonczaki) i obniża ich wartość użytkową.

Także w pasie subtropikalnym dominują wykształcone z różnych skał macierzystych szaroziemy i prymitywne gleby pustynne zajmujące niemal połowę powierzchni pasa subtropikalnego. Gleby te, porośnięte skąpą roślinnością trawiastą o niepełnym zwarciu, charakteryzują się małą zawartością próchnicy, znacznym przesuszeniem i zasoleniem.

Wykształcone na skałach wapiennych w podłożu niskich kserotermicznych lasów podzwrotnikowych gleby cynamonowe i szarocynamonowe są znacznie żyźniejsze i bardziej urodzajne, choć wymagają okresowego nawadniania. Zawierają one znaczną ilość próchnicy (2‑4%, zasobniejsze 4‑7%), mają obojętny odczyn i dużą zasobność w składniki pokarmowe, zwłaszcza w węglan wapnia.

Właściwości charakterystycznych dla wilgotnej części pasa subtropikalnego żółtoziemów, czerwonoziemów i rubroziemów wykazują dużą zmienność, zależną przede wszystkim od uwilgotnienia; niektóre mają wręcz cechy omówionych poniżej gleb tropikalnych. Charakterystyczna czerwona barwa tych gleb jest wynikiem obecności w nich związków żelaza.

W granicach pasa tropikalnego występują gleby o zróżnicowanych właściwościach. W strefie wilgotnej dominują czerwonożółte i czerwone gleby ferralitowe (dawniej nazywane glebami laterytowymi). Mają one słabo wykształcony poziom próchniczny (zawartość próchnicy poniżej 1%), silnie kwaśny odczyn i są ubogie w składniki mineralne, a w związku z tym mało żyzne i urodzajne. Niekiedy w warstwie przypowierzchniowej tworzą się żelaziste, silnie scementowane skorupy laterytowe odsłaniające się na skutek procesów erozji.

R6edjXIRChapm
Gleby ferralitowe obszarów równikowych i podrównikowych
Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com.

Pod roślinnością trawiastą i suchoroślami sawann strefy przejściowej rozwinęły się gleby cynamonowoczerwone i czerwonobure. Gleby te zawierają nieco więcej próchnicy (ok. 2%) i mają lekko kwaśny odczyn. Czarne gleby tropikalne o porównywalnej zawartości próchnicy (1,5‑2%) należą do najbardziej żyznych gleb pasa tropikalnego. Wpływa na to duża zasobność w składniki pokarmowe oraz alkaliczny i obojętny odczyn. Położone w strefie suchej czerwonawe buroziemy porośnięte przerzedzoną roślinnością pustynnej sawanny i prymitywne gleby pustynne są pozbawione znaczenia gospodarczego. 

Gleby niestrefowe i śródstrefowe

Glebom strefowym towarzyszą gleby śródstrefowe (międzystrefowe) i niestrefowe. Do gleb niestrefowych (których nie należy mylić z glebami śródstrefowymi) należą przede wszystkim gleby w początkowych stadiach procesu glebotwórczego, słabo wykształcone, np.: inicjalne gleby górskie, gleby pustynne, gleby wydm nadmorskich, a także gleby przekształcone w wyniku długotrwałej działalności człowieka.

Do gleb śródstrefowych należą m.in. gleby wapniowcowe, np. rędziny i pararędziny w strefie umiarkowanej i terra rossa w subtropikalnej. Te żyzne, zasobne składniki pokarmowe gleby powstają tam, gdzie w podłożu występują skały wapienne (dolomity, gipsy, utwory kredowe i in.). Obecność związków wapnia w skale macierzystej obniża odczyn, wpływa na wzrost zawartości próchnicy (4‑6%) i poprawia strukturę gleby, niwelując wpływ czynników strefowych (np. procesów bielicowania).

Podtopienie gruntu decyduje o powstaniu gleb bagiennych (torfowych i mułowych), występujących we wszystkich pasach glebowych. Charakteryzują się one zróżnicowaną żyznością, zależną od warunków wodno‑powietrznych i stopnia rozkładu torfu. Większą żyznością charakteryzują się bogate w próchnicę (4‑7%) czarne ziemie.

Podobny astrefowy charakter mają gleby aluwialne - mady występujące w dnach dolin rzecznych oraz na obszarze delt. Są to na ogół żyzne gleby, o zróżnicowanej zawartości próchnicy (1‑8 %), obojętnym odczynie, zasobne w składniki pokarmowe.

Gleby górskie mają wiele cech wspólnych. Przede wszystkim pionowy układ gleb w przybliżeniu odpowiada strefowości poziomej w obszarach równinnych. Poza tym na terenach górskich pokrywa glebowa nie tworzy ciągłych powierzchni. Dominują, głównie na stokach, gleby początkowego stadium rozwoju (litosole, rankery) i gleby odmładzane w wyniku erozji i spełzywania materiału po zboczu, o słabo zaznaczonych poziomach genetycznych.

Dla terenów uprawnych i miejsko‑przemysłowych charakterystyczne są gleby antropogeniczne (rigosole, industrioziemy, urbisole, hortisole i in.), których silnie zróżnicowane właściwości zależą od działalności człowieka. Są wśród nich gleby niemal całkowicie zdegradowane przez przemysł (industrioziemy) lub miejską zabudowę (urbisole), ale także gleby o doskonałych z punktu widzenia uprawy roślin właściwościach, intensywnie użyźniane gleby ogrodowe (hortisole) i regulówkowe (rigosole).

Słownik

gleby niestrefowe
gleby niestrefowe

(astrefowe) – gleby, które nie mają dobrze wykształconego profilu lub ich profil został antropogenicznie przekształcony

gleby strefowe
gleby strefowe

gleby, których występowanie uzależnione jest głównie od warunków klimatycznych i pokrywy roślinnej występujących na danym obszarze

gleby śródstrefowe
gleby śródstrefowe

gleby występujące w danej strefie glebowej, ale różniące się genezą i właściwościami od gleb strefowych

wieloletnia zmarzlina
wieloletnia zmarzlina

(marzłoć) - warstwa gruntu o różnej grubości, zamarznięta przez długi czas, w jego porach i szczelinach znajduje się wieloletni lód gruntowy