Rozmieszczenie gleb na kuli ziemskiej jest nierównomierne i wykazuje wyraźny układ strefowy będący konsekwencją globalnego zróżnicowania czynników glebotwórczych, w tym przede wszystkim warunków klimatycznych i roślinnych. Ich wpływ w znacznym stopniu zaciera oddziaływanie pozostałych czynników glebotwórczych, zwłaszcza skały macierzystej i rzeźby terenu. Z tego względu przestrzenny układ stref glebowych w dużym stopniu nawiązuje do przebiegu granic stref klimatycznych. W Azji, Europie Wschodniej i częściowo w Afryce gleby strefowegleby strefowegleby strefowe są rozmieszczone w postaci równoleżnikowych pasów, W Ameryce Południowej i Północnej ich układ jest modyfikowany głównie przez przebiegające południkowo pasma górskie Kordylierów i Andów.

Wyróżnia się pięć głównych stref glebowych świata (zwanych pasami), odpowiadających w dużej mierze strefom klimatyczno‑roślinnym: pas polarny, umiarkowanie chłodny (borealny), umiarkowanie ciepły (subborealny), subtropikalny i tropikalny. W ich obrębie wydziela się dodatkowo obszary o zróżnicowanej wilgotności i warunkach cieplnych.

Glebom strefowym towarzyszą gleby śródstrefowegleby śródstrefowegleby śródstrefowe (międzystrefowe) i niestrefowegleby niestrefoweniestrefowe. Podlegają one wpływom strefowo zróżnicowanych warunków klimatycznych, jednak znacząco modyfikowanym przez lokalne czynniki glebotwórcze związane ze skałą macierzystą, warunkami wodnymi i ukształtowaniem terenu. Ich właściwości często wyraźnie kontrastują z cechami gleb charakterystycznymi dla danej strefy.

Gleby strefowe

W pasie polarnym występują kamieniste, prymitywne gleby arktyczne, bardzo płytkie z powodu wieloletniej zmarzlinywieloletnia zmarzlinawieloletniej zmarzliny oraz gleby poligonalne i strukturalne, mające kształt wieloboków o średnicy kilku metrów. Gleby te również charakteryzują się bardzo płytkim, słabo zróżnicowanym profilem. Skąpa roślinność (głównie mchy, porosty i nieliczne trawy, krzewy i krzewinki) będąca źródłem niewielkiej ilości próchnicy (ok. 1%) porasta jedynie kwaśne, ubogie w składniki pokarmowe tundrowe gleby glejowe.

R1EykDXbak3Hi

Na zdjęciu znajduje się powierzchnia ziemi o specyficznym wyglądzie - składa się z wielokątnych fragmentów, które przylegają do siebie, tworząc formę przypominającą plastry miodu. W niektórych wielokątach i między nimi stoi woda.

RMJeKWSeN3OZd

Na zdjęciu znajduje się profil glebowy. Od góry, na powierzchni, porastają go niskie, drobne rośliny, których korzenie wystają z gleby poniżej. Blok ziemi ma barwę oliwkowo-stalową.

W części północnej pasa umiarkowanie chłodnego (borealnego) powstają płytkie marzłociowe gleby tajgi, bielicowo‑glejowe, kwaśne o małej zasobności w składniki pokarmowe, zawierające do 3% próchnicy. Głębokość profilu glebowego zależy od głębokości odmarzania gruntu. W południowej części pasa umiarkowanie chłodnego występują zubożone w składniki mineralne, kwaśne i mało próchniczne (1‑3%) bezmarzłociowe gleby tajgi, wśród których dominują gleby bielicowe, darniowo‑bielicowe i bielice wykształcone pod lasami iglastymi, na utworach polodowcowych, przepuszczalnych.

RFfPovaUBSxHi

Na zdjęciu jest wykop w ziemi, ukazujący profil glebowy. W wykopie stoi wbity szpadel. Na powierzchni ziemi rośnie gęsta, zielona trawa. Pod nią znajduje się brązowa warstwa ziemi. Następnie warstwa jasnobrązowa. Niżej warstwa, która ma kolor ciemnoszary, wpadający w czerń. Wszystkie warstwy są dość zbite, cięcia szpadla są gładkie. W dole stoi nieco wody.

RXzqOKqbbFBlg

Na zdjęciu znajduje się profil glebowy. Od góry, na powierzchni, porastają go niskie, drobne mchy i porosty zielone i srebrne. Poniżej jest warstwa o zabarwieniu czarnym i białym. Pod nią rozciąga się szeroka warstwa jasnobrązowa o piaszczystej strukturze, z  rozsianymi niedużymi kamieniami

W pasie umiarkowanie ciepłym wykształciły się najbardziej żyzne gleby świata.  Największą powierzchnię zajmują szare gleby leśne, czarnoziemy i czarnoziemne gleby prerii wykształcone na utworach zasobnych w związki wapnia, głównie lessach, przy znacznym udziale roślinności trawiastej. Ich cechą charakterystyczną jest bardzo duża zawartość próchnicy (pow. 8‑10%) i dobrze rozwinięty poziom próchniczny, wysoka zasobność w składniki pokarmowe, korzystne warunki wodno‑powietrzne i obojętny, niekiedy słabo zasadowy odczyn.

Nieco niższą żyzność i urodzajność, wynikającą głównie z mniejszej zawartości próchnicy (2‑5%) i okresowego przesuszenia mają, występujące na południe od pasa czarnoziemów gleby kasztanowe.

R1J3WcHYbEQdR

Na zdjęciu znajduje się wykop ukazujący profil glebowy. na powierzchni teren porasta gęsta trawa i rośliny zielne. Pod roślinnością widoczna jest w profilu głęboka czarna warstwa. Pod nią znajduje się warstwa jasnobrązowa. W wykopie stoi łopata i miara.

Rg9nptw7GkNmc

Na zdjęciu znajduje się profil glebowy. Od góry, na powierzchni, porasta go rzadko rosnąca trawa z roślinami zielnymi. Górna warstwa profilu jest głęboka, ciemnobrązowa, w kolorze cynamonu lub owoców kasztanowca. Pod nią znajduje się warstwa jasnobrązowa.

Położone w północnej części pasa umiarkowanie ciepłego gleby brunatne i płowe ukształtowane pod lasami liściastymi i mieszanymi, na zasobnych w składniki mineralne utworach polodowcowych, charakteryzują się względnie wysoką żyznością i urodzajnością, choć niższą w porównaniu z czarnoziemami. Wynika to m.in. z lekko obniżonego odczynu, niższej zasobności w składniki pokarmowe, a także mniejszej zawartości próchnicy (2‑5%).

R1AxyaP9fVhgg

Na zdjęciu znajduje się profil glebowy. Na powierzchni rośnie dość rzadko kilkucentymetrowe zboże lub trawa. W profilu dają się rozpoznać co najmniej trzy warstwy - pierwsza od góry jest ciemnobrązowa, pod nieco jaśniejsza, a kolejna, niższa warstwa znów ciemniejsza, ale o większym, ewidentnym uziarnieniu.

R13IdXGcKvJWw

Zdjęcie przedstawia profil glebowy gleby płowej. Na powierzchni ziemi znajdują się młode rośliny, prawdopodobnie buraki cukrowe. Pierwsza warstwa w profilu jest ciemnobrązowa, zwarta. jest dość płytka. Pod nią znajduje się warstwa jasnobrązowa, również wyglądająca na zwartą. Ostatni warstwa jest ciemnobrązowa, choć jaśniejsza od pierwszej warstwy. Wygląda na bardziej mazistą.

W południowej części pasa umiarkowanie ciepłego występują buroziemy i szarobure gleby pustynne o niewielkiej zawartości próchnicy pokryte skąpą roślinnością o niepełnym zwarciu. Przewaga parowania nad opadem powoduje znaczne zasolenie gleb (pojawiają się sołonczaki) i obniża ich wartość użytkową.

Także w pasie subtropikalnym dominują wykształcone z różnych skał macierzystych szaroziemy i prymitywne gleby pustynne zajmujące niemal połowę powierzchni pasa subtropikalnego. Gleby te, porośnięte skąpą roślinnością trawiastą o niepełnym zwarciu, charakteryzują się małą zawartością próchnicy, znacznym przesuszeniem i zasoleniem.

RRPYFL4CGa1h0

Zdjęcie prezentuje profil gleby kamienistej. Od góry występuje warstwa o odcieniu brązowawym, a pod nią warstwa mająca zabarwienie szare przez wielką liczbę kamieni w tym kolorze.

RjzYVuO9EhBHI

Zdjęcie prezentuje profil gleby w kolorze czerwonawym. Warstwa znajdująca się od góry jest nieco ciemniejsza niż warstwa spodnia. Cały profil zdaje się prezentować glebę dość piaszczystą.

Wykształcone na skałach wapiennych w podłożu niskich kserotermicznych lasów podzwrotnikowych gleby cynamonowe i szarocynamonowe są znacznie żyźniejsze i bardziej urodzajne, choć wymagają okresowego nawadniania. Zawierają one znaczną ilość próchnicy (2‑4%, zasobniejsze 4‑7%), mają obojętny odczyn i dużą zasobność w składniki pokarmowe, zwłaszcza w węglan wapnia.

Właściwości charakterystycznych dla wilgotnej części pasa subtropikalnego żółtoziemów, czerwonoziemów i rubroziemów wykazują dużą zmienność, zależną przede wszystkim od uwilgotnienia; niektóre mają wręcz cechy omówionych poniżej gleb tropikalnych. Charakterystyczna czerwona barwa tych gleb jest wynikiem obecności w nich związków żelaza.

R1Ej2Z5b8AkqF

Zdjęcie ukazuje profil gleby, w której rozpoznać można dwie warstwy - górna jest brązowa, dolna - czerwona. Gleba wydaje się być sypka.

R6V8Rxhi0QeFm

Na zdjęciu jest wąski wąwóz między skałami o płaskich wierzchach. Skały mają kolor buraczkowy, tak jak i ziemia w wąwozie. W wąwozie rosną krzewy i drzewa.

W granicach pasa tropikalnego występują gleby o zróżnicowanych właściwościach. W strefie wilgotnej dominują czerwonożółte i czerwone gleby ferralitowe (dawniej nazywane glebami laterytowymi). Mają one słabo wykształcony poziom próchniczny (zawartość próchnicy poniżej 1%), silnie kwaśny odczyn i są ubogie w składniki mineralne, a w związku z tym mało żyzne i urodzajne. Niekiedy w warstwie przypowierzchniowej tworzą się żelaziste, silnie scementowane skorupy laterytowe odsłaniające się na skutek procesów erozji.

R6edjXIRChapm

Na zdjęciu znajduje się odsłonięty profil gleby po osunięciu się części ziemi. Ziemia ma kolor czerwony, gdzieniegdzie wpadający w brąz. Na nieosuniętej części rosną gęsto drzewa liściaste. W profilu glebowym zauważyć można warstwę brązowawą, następnie jasnobrązową, a pod nią najgłębszą warstwę czerwoną. Na osuniętej ziemi leżącej przed profilem glebowym znajdują się urwane gałęzie drzewa.

Pod roślinnością trawiastą i suchoroślami sawann strefy przejściowej rozwinęły się gleby cynamonowoczerwone i czerwonobure. Gleby te zawierają nieco więcej próchnicy (ok. 2%) i mają lekko kwaśny odczyn. Czarne gleby tropikalne o porównywalnej zawartości próchnicy (1,5‑2%) należą do najbardziej żyznych gleb pasa tropikalnego. Wpływa na to duża zasobność w składniki pokarmowe oraz alkaliczny i obojętny odczyn. Położone w strefie suchej czerwonawe buroziemy porośnięte przerzedzoną roślinnością pustynnej sawanny i prymitywne gleby pustynne są pozbawione znaczenia gospodarczego. 

R1J2gcmtapqrN

Zdjęcie przedstawia profil gleby, która na całej swej głębokości jest czarna.

RUopXNJFbpbvU

Na zdjęciu znajduje się profil glebowy buroziemu. Gleba ta jest sucha, w kolorze jasnobrązowym wpadającym w szary.

Gleby niestrefowe i śródstrefowe

Glebom strefowym towarzyszą gleby śródstrefowe (międzystrefowe) i niestrefowe. Do gleb niestrefowych (których nie należy mylić z glebami śródstrefowymi) należą przede wszystkim gleby w początkowych stadiach procesu glebotwórczego, słabo wykształcone, np.: inicjalne gleby górskie, gleby pustynne, gleby wydm nadmorskich, a także gleby przekształcone w wyniku długotrwałej działalności człowieka.

Do gleb śródstrefowych należą m.in. gleby wapniowcowe, np. rędziny i pararędziny w strefie umiarkowanej i terra rossa w subtropikalnej. Te żyzne, zasobne składniki pokarmowe gleby powstają tam, gdzie w podłożu występują skały wapienne (dolomity, gipsy, utwory kredowe i in.). Obecność związków wapnia w skale macierzystej obniża odczyn, wpływa na wzrost zawartości próchnicy (4‑6%) i poprawia strukturę gleby, niwelując wpływ czynników strefowych (np. procesów bielicowania).

R1Ug66TG2tMbx

Zdjęcie ukazuje profil glebowy rędziny. Na powierzchni rośnie niska trawa i inne drobnolistne, niskie rośliny. Pierwsza warstwa ziemi jest ciemnobrązowa, kasztanowa, po nią znajdują się duże fragmenty skał w kolorze szarym.

RhqLVEvBM7qJX

Na zdjęciu jest profil glebowy pararędziny. na powierzchni rosną rośliny zielne. Pod nimi pierwsza warstwa ziemi jest ciemnoszara, a kolejna, głęboka warstwa - bardzo jasno szara. Pierwsza warstwa ma większe uziarnienie niż warstwa głęboka. .

RiQ1L9O7Ul9Mi

Na zdjęciu jest profil glebowy, w którym pierwsza warstwa jest ciemna, niemal czarna, druga - ciemnobrązowa, kasztanowa, a trzecia również ciemnobrązowa, ale z wieloma kamieniami.

Podtopienie gruntu decyduje o powstaniu gleb bagiennych (torfowych i mułowych), występujących we wszystkich pasach glebowych. Charakteryzują się one zróżnicowaną żyznością, zależną od warunków wodno‑powietrznych i stopnia rozkładu torfu. Większą żyznością charakteryzują się bogate w próchnicę (4‑7%) czarne ziemie.

RXUx9L54pZEDO

Zdjęcie przedsatwaia profil glebowy gleby torfowej. Gleba ta jest wilgotna, niezbita, w kolorze ciemnej czekolady. Do połowy głębokości od góry jest bardziej przesuszona, dalej widocznie wilgotna. Na dnie wykopy stoi woda w kolorze czekoladowym.

Rilhici0GyF58

na zdjęciu jest profil glebowy czarnej ziemi pobagiennej. Od góry znajduje się głęboka na pół ukazanego profilu warstwa w kolorze czarnym. Warstwa będąca pod nią ma kolor biały z rdzawymi niedużymi plamami przypominającymi zacieki.

Podobny astrefowy charakter mają gleby aluwialne - mady występujące w dnach dolin rzecznych oraz na obszarze delt. Są to na ogół żyzne gleby, o zróżnicowanej zawartości próchnicy (1‑8 %), obojętnym odczynie, zasobne w składniki pokarmowe.

R178AbSyMDqpB

RSxdVJV5Hh87G

Na zdjęciu pokazano profil glebowy mady. Od góry znajduje się warstwa czarna. Pod nią warstwy mają niezbyt wyraźne granice,. Ziemia brązowa miesza się tu z czarną, a nawet nosi ślady czarnych żyłek. Ponadto znaleźć tu można rdzawe plamy. Niżej znajduje się już wyraźniejsza rdzawa warstwa. Pod nią warstwa biała i jasnobrązowa, wręcz kremowa.

Gleby górskie mają wiele cech wspólnych. Przede wszystkim pionowy układ gleb w przybliżeniu odpowiada strefowości poziomej w obszarach równinnych. Poza tym na terenach górskich pokrywa glebowa nie tworzy ciągłych powierzchni. Dominują, głównie na stokach, gleby początkowego stadium rozwoju (litosole, rankery) i gleby odmładzane w wyniku erozji i spełzywania materiału po zboczu, o słabo zaznaczonych poziomach genetycznych.

RkVjoMZOHJJlS

Zdjęcie przedstawia profil gleby typu ranker. Gleba ta ma płytką warstwę czarnej ziemi, pod którą znajduje się płyty skalne.

RqSwIKTSfoqkW

Zdjęcie prezentuje profil gleby. Na powierzchni rosną drobne rośliny zielne. Pod nimi znajduje się bardzo cienka warstwa czarnej ziemi, a następnie szersza, ale również dość płytka warstwa ziemi ciemnobrązowej. Pod nią są wielkie jasnokremowe głazy.

Dla terenów uprawnych i miejsko‑przemysłowych charakterystyczne są gleby antropogeniczne (rigosole, industrioziemy, urbisole, hortisole i in.), których silnie zróżnicowane właściwości zależą od działalności człowieka. Są wśród nich gleby niemal całkowicie zdegradowane przez przemysł (industrioziemy) lub miejską zabudowę (urbisole), ale także gleby o doskonałych z punktu widzenia uprawy roślin właściwościach, intensywnie użyźniane gleby ogrodowe (hortisole) i regulówkowe (rigosole).

Rxe4HfKse5n2V

Na zdjęciu przedstawiono profil glebowy. Wierzchnia warstwa jest głęboka, czarna, wcina się ukośnie w kolejną warstwę, burą. Pod nimi znajduje się warstwa brązowo-rdzawa, a niżej warstwa z białymi drobnymi plamkami.

Rm8oQ6pwslZ6b

Na zdjęciu znajduje się profil glebowy. pierwsza, górna warstwa ma kolor szary na powierzchni, dalej czarny., jest dość ziarnista. Pod nią jest bardziej zwarta warstwa ciemnobrązowa. Niżej - poziom ziemi kremowej, piaskowej. Pod nią warstwa szara.

R1aHFUuDIpajF

Zdjęcie przedstawia profil glebowy. Trudno określić tu wyraźnie warstwy. W całym profilu znajduje się w ziemi dużo kawałków gruzu, kamieni. Ziemia w górnej warstwie jest w przeważającej części brązowa, cynamonowa. Pod nią rozciąga się i schodzi po lewej stronie niemal pionowo w dół - warstwa czarna, mocno ziarnista. Pod jej poziomą częścią i obok pionowej wciśnięta jest warstwa rdzawa z większymi kamieniami.

R1CYMExHW7VAk

Na zdjęciu jest profil glebowy. Od góry znajduje się poziom czarnej ziemi, niżej głęboki poziom ziemi szaroburej. Niżej jest warstwa jasnobrązowa, wyraźnie piaskowa.

Słownik