Osadnictwo danego obszaru jest to proces osiedlania się ludności, warunkowany przez całokształt czynników przyrodniczych, gospodarczych, historycznych, polityczno‑administracyjnych oraz społecznych danego obszaru.

Uwarunkowania:

• Środowiska przyrodniczego – zespół czynników naturalnych, ściśle powiązanych elementów. Są dynamiczne i pozostają w ścisłej interakcji ze sobą oraz z człowiekiem. Czynniki przyrodnicze wpływające na osadnictwo to:

  • woda - dostępność do wody pitnej, rybołówstwo, szlaki komunikacyjne, wylewy naturalne, funkcje obronne,

  • ukształtowanie powierzchni - wysokość n.p.m., formy morfologiczne, lokalne warunki topograficzne,

  • klimat - ilość światła słonecznego, temperatura powietrza, opady, gleby,

  • budowa geologiczna - występowanie surowców mineralnych.

• Społeczno‑gospodarcze – podstawowe czynniki decydujące o rozwoju osady, wpływają na sposób i warunki życia ludności, na stopień skupienia i rozproszenia miejscowości oraz na jej funkcje. Obejmują sferę polityczną, społeczną i gospodarczą. Przez pryzmat uwarunkowań społeczno‑gospodarczych i ich wpływu na osadnictwo oraz z perspektywy minionego czasu wyróżnia się trzy charakterystyczne fazy rozwoju:

  • agrarną – opartą na rolnictwie,

  • industrialną – opartą na przemyśle,

  • postindustrialną, czyli poprzemysłową.

• Historyczne – wydarzenia kształtujące granice terytoriów zajmowanych przez dane społeczności.

Sieć osadniczą Polski tworzą wszystkie miejscowości. W 2020 roku w naszym kraju status miasta posiadało 954 miejscowości, natomiast liczba wsi wynosiła 52 477 miejscowości.

RL7mJ5bSZOX3C

Na mapie Polski czerwonymi kropkami zaznaczono rozmieszczenie miast w Polsce (stan na 1 stycznia 2019 r.). Największe zagęszczenie kropek jest w województwie śląskim, a także wokół Warszawy. Najmniejsze w województwie pomorskim, warmińsko-mazurskim, podlaskim, lubelskim.

Rozwój sieci osadniczej do X wieku

RtJOHlFOZP4MR1

Zdjęcie przedstawia płaski teren porośnięty trawą, na którym stoi namiot. To jurta. Z wyglądu przypomina miskę odwróconą do góry dnem. Z wierzchu namiot pokryty jest tkaniną. Na szczycie ma otwór dymny, przez który wygląda komin piecyka. Jurta jest okrągła. Jurta ma otwarte drzwi. O jurtę po lewej stronie oparty jest rower. Przed drzwiami stoi kobieta. Ma krótkie, czarne włosy, skośne oczy. Ubrana jest w koszulę i spodnie. Za jurtą stoi samochód, a obok motocykl, kolejne dwa samochody z przyczepkami. Stoi tam kobieta z dzieckiem na rękach i mężczyzna. Za nimi jest zadaszenie, pod którym znajduje się mężczyzna, pod zadaszeniem stoją butle z gazem i beczki. W oddali widać kolejną jurtę. W tle jest pasmo górskie. Na fotografii zachodzi słońce.

Tereny Polski były zamieszkiwane przez ludy żyjące z gospodarki zbierackiej, łowieckiej, koczowniczej, pasterskiej i kopieniackiej. Gospodarki te wykorzystywały proste narzędzia pracy i opierały się na bezpośrednim wykorzystaniu zasobów przyrodniczych, były samowystarczalne w zakresie wyżywienia, ubrania i mieszkania. Osadnictwo to było mało stabilne, gdyż wykorzystanie zasobów i wyjałowienie ziemi oznaczało konieczność przeniesienia się na inne, zasobniejsze tereny. Osady prowadzone w ramach takiej gospodarki były zamieszkiwane przez rodyródrody. Z biegiem czasu rody łączyły się w plemionaplemię plemiona rządzone przez naczelników i starszyznę. W Polsce istnienie naczelników plemiennych potwierdzają bogato wyposażone groby pochodzące z I–II wieku n.e.

R1NWB01J6SEVX1

Zdjęcie ukazuje front bramy osady biskupińskiej. Cała konstrukcja jest drewniana. Widoczne jest wejście, nad którym jest zadaszona wieża. Zadaszenie wykonano z suchej trawy. Do bramy prowadzi drewniany wąski podest. Po lewej i prawej stronie wejścia z wieżą jest wysokie drewniane ogrodzenie - wykonane z belek. W dolnej części belki są ułożone poziomo, w górnej w pionie.

Uprawa ziemi i jej melioracja umożliwiła ludziom osadzanie się na stałe. Powstałe osady i mieszkający tam ludzie z czasem osiągali coraz wyższy poziom rozwoju. Wytworzyły się warstwy społeczne, ludność przestała zajmować się tylko rolnictwem. Zmiany społeczno‑gospodarcze i podział ludności na rolniczą i tę zajmującą się działalnością pozarolniczą umożliwiły powstanie miast i wsi. Miasta rozwijały się równolegle do wsi, mieszczanie byli utrzymywani z działalności rolniczej mniejszych osad.

Najstarsze osady Polski powstawały w miejscach zasobnych w surowce naturalne i odznaczających się sprzyjającymi warunkami przyrodniczymi. W Górach Świętokrzyskich dostępność wielu surowców, kamienia i przyjazna rzeźba terenu były znacznym udogodnieniem i ułatwieniem podczas rozwijania osad. Powstanie osad w tym miejscu szacuje się na I–II wiek n.e. Najważniejsze elementy obecnego układu osadniczego zaczęły się kształtować dopiero od VII wieku. Po chrzcie Polski na terenach kraju pojawiały się pierwsze grody.

Sieć osadnicza po X wieku

W X wieku na terenie Polski mieszkało kilka plemion słowiańskich: Polanie, Opolanie, Ślężanie, Wiślanie, Lędzianie, Mazowszanie oraz Pomorzanie. Za panowania Mieszka I (960–992), naczelnika Polan, uformowało się państwo polskie. Chrzest Polski z 966 roku wpłynął na to, że najważniejsze grody tworzyły się przy zamkach i kościołach. Najważniejszym grodem Polski było Gniezno.

RQFJU2i1Elb3s

Zdjęcie ukazuje panoramę Grudziądza. To szereg budynków przylegających do siebie. Położone są nad Wisłą. Dominują kamienice w kolorze pomarańczowym z ciemnopomarańczowymi dachami. Po lewej stronie w szeregu budynków wyróżnia się obiekt z wieżą. W tle widać białą wieżę kościoła.

Następnie na znaczeniu zyskał handel. Grody rozwijały się w miejscach, gdzie przebieg transakcji był ułatwiony dzięki transportowi wodnemu. Były to głównie nadwiślańskie miasta takie jak Kraków, Płock czy Toruń. Jak podaje literatura, w 1300 roku w Polsce istniało już ponad 100 grodów.

RJDbSHnd2ithx

Na mapie Polski zaznaczono ważniejsze grody w Polsce za panowania Bolesława Chrobrego (ok. 1000 r.). Grody: Sławno, Gdańsk, Białogard, Szczecin, Pyrzyce, Drezdenko, Nakło, Bydgoszcz, Szreńsk, Ciechanów, Pułtusk, Płock, Włocławek, Inowrocław, Szamotuły, Trzemeszno, Ostrów, Giecz, Międzyrzecz, Buk, Lubusz, Śrem, Sieradz, Łęczyca, Grodziec, Czersk, Lublin, Opatów, Sandomierz, Chęciny, Przedbórz, Żarnów, Sulejów, Sieradz, Wieliczka, Legnica, Złotoryja, Bytom, Cieszyn, Nowy Sącz. Stolica arcybiskupstwa Gniezno. Stolica biskupstwa: Kołobrzeg, Wrocław, Kraków, Poznań.

Wiek XIV przyniósł dynamiczny rozwój sieci osadniczej ściśle powiązany z dynamicznym rozwojem gospodarki. Na terenie Śląska i Gór Świętokrzyskich prężnie rozwijało się górnictwo i hutnictwo żelaza. Rozwijał się także handel. Wśród głównych ośrodków miejskich tego okresu należy wymienić Kraków, Poznań, Warszawę, Lwów, Gdańsk oraz Toruń. Dookoła tych ośrodków powstawały wsie, które produkowały żywność dla grodów.

Górnictwo i hutnictwo, handel i rozwój szlaków handlowych umożliwiły prężny rozkwit sieci osadniczej. Historia i liczne konflikty zbrojne powstrzymały ten rozwój. Pod koniec XVIII wieku doszło do rozbiorów Polski.

XIX wiek przyniósł rewolucję przemysłową, a rozwój technologii produkcyjnej spowodował bardzo duże ruchy migracyjne. Ludność zamieszkująca wsie w poszukiwaniu pracy przenosiła się do miast. Ośrodki miejskie zaczęły się rozrastać. W wyniku industrializacji w Polsce powstały duże zespoły miejskie takie jak Łódź czy konurbacja śląska.

Sieć osadnicza XX i XXI wieku

Wojny na terenie Polski były przyczyną regresu wielu miast. Zniszczenia wojenne, kryzys lat 30. oraz znaczne straty ludnościowe i polityczne znacząco wpłynęły na sieć osadniczą Polski. Największym zniszczeniom uległy miasta takie jak Warszawa i Wrocław. Gdańsk, Poznań i Szczecin również uległy dewastacji, ale w mniejszym stopniu.

Należy pamiętać, że dwudziestolecie międzywojenne to czas powstania portowego miasta Gdynia i rozwój mniejszych ośrodków miejskich w Centralnym Okręgu Przemysłowym między Wisłą i Sanem. Centralny Okręg Przemysłowy budowany w latach 1936‑39 skupiał się na przemyśle ciężkim. W skład okręgu wchodziły takie miasta jak Radom, Kielce, Kraśnik, Lublin, Chełm i wiele innych.

RWod6OUrnzkSM

Zdjęcie przedstawia Warszawę po wojnie. Na zdjęciu z Narodowego Archiwum Cyfrowego są całkowicie lub częściowo zburzone budynki. Brak ulic, widać tylko gruzy oraz gdzieniegdzie stojących ludzi i tramwaj pełen ludzi.

Zniszczenia wojenne wpłynęły na odbudowę wielu miejscowości w sposób bardziej przemyślany, układy osadnicze były odmienne w stosunku do tych pierwotnych, powstających w chaotyczny sposób. Duże znaczenie dla osadnictwa polskiego miała zmiana granic naszego państwa. Ziemie Odzyskane były intensywnie zasiedlane, równocześnie prowadzony był proces wysiedlenia z nich ludności niemieckiej. Na wygląd sieci osadniczej duży wpływ miały oczywiście pozostałości architektoniczne okupantów oraz wcześniej zaborców. Największy rozwój odnotowały głównie ośrodki związane z przemysłem i hutnictwem przed okresem zniszczeń. Na Górnym Śląsku oraz w wielu miastach można było zaobserwować szybką rozbudowę. Gwałtowny rozwój odnotowano również w głównych ośrodkach wojewódzkich. Na obszarach wiejskich zaczęły powstawać Państwowe Gospodarstwa Rolne, zmieniając wygląd polskiej wsi. W 1975 roku reforma administracyjna nadała nowym ośrodkom miejskim rangi miast wojewódzkich, które jako stolice województw zaczęły się prężnie rozwijać. Podobnie na rozwój miast wpłynęła reforma administracyjna z 1999 roku.

Wejście do UE było mocnym impulsem dla rozwoju jednostek osadniczych. Polska dzięki dostępowi do funduszy unijnych uzyskała wsparcie, które umożliwiło wzrost potencjału ekonomicznego wielu miast i wsi. Największa różnica zauważalna jest jednak w wyglądzie polskich miast, miasteczek i wsi. Wiele z nich jest znacznie estetyczniejsza, odnowiona i unowocześniona. Liczne nowe zabudowania powstają według MPZMMPZMMPZM, które ujednolicają przestrzeń i określają jej wykorzystanie w najbardziej optymalny sposób.

Słownik