Przeczytaj
Starsi panowie u władzy
Zwróć uwagę na wiek osób na zdjęciu. Cechą charakterystyczną sowieckich rządów stało się blokowanie drogi awansu dla przedstawicieli młodszej generacji.
Breżniew przejął władzę jako przeciwnik indywidualnych rządów skupionych w rękach pierwszego sekretarza partii. Nowy przywódca ZSRS opowiadał się za kolektywnym kierownictwem
. U boku pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego (KPZS) mocną pozycję zajęli premier Aleksiej Kosygin oraz przewodniczący Rady Najwyższej państwa Nikołaj Podgorny. Jednocześnie Breżniew konsekwentnie obsadzał wyższe stanowiska państwowe swoimi zaufanymi oraz osobami z kręgu rodzinnego. Taka polityka kadrowa doprowadziła do stworzenia tzw. nomenklaturynomenklatury, czyli uprzywilejowanej elity władzy, która przez długi czas utrzymywała wysokie stanowiska i wpływy. W ten sposób pierwszy sekretarz ograniczył możliwość wymiany pokoleniowej wśród rządzących. W rezultacie u władzy pod koniec rządów Breżniewa, czyli na początku lat 80. XX w., znajdowali się ludzie starsi, brakowało zaś młodych działaczy.
Silna pozycja partyjnych liderów sprzyjała też korupcji, która urosła do rangi ogromnego problemu w ZSRS. Breżniew stopniowo wycofywał się z reform poprzednika i starał się w ten sposób przywrócić kontrolę partii nad wszystkimi dziedzinami życia. Podczas jego rządów Moskwa nasiliła w podległych sobie republikach politykę stopniowej rusyfikacji. Rządy silnej ręki przełożyły się na surowe represje wobec dysydentówdysydentów – osób, które manifestowały poglądy niezgodne z oficjalną ideologią. Niepokornych władze izolowały w więzieniach lub szpitalach psychiatrycznych jako osoby niezrównoważone i wymagające leczenia. Niektórzy intelektualiści, np. słynny pisarz i krytyk sowieckiego systemu masowych represji Aleksander Sołżenicyn, zostali zmuszeni do emigracji. Inni, jak poeta Josif Brodski czy pisarz Aleksander Ginzburg, sami skorzystali z okazji, aby opuścić ZSRS. Władze przez wiele lat izolowały w areszcie domowym niezwykle szanowanego na świecie fizyka i obrońcę praw człowieka Andrieja Sacharowa, który sprzeciwiał się zbrojeniom nuklearnym. Breżniew zaostrzył także kurs wobec „sojuszniczych” krajów bloku wschodniego. Doktryna BreżniewaDoktryna Breżniewa, zwana też doktryną „ograniczonej suwerenności”, zakładała, że ZSRS oraz państwa Układu Warszawskiego mają obowiązek interweniować w krajach komunistycznych, które chciałyby pozbyć się dominacji Moskwy.
Przyjrzyj się ilustracji i zaproponuj możliwości spędzania wolnego czasu w ukazanej na zdjęciu Jałcie.
Gospodarka niedoboru
Zwróć uwagę na różne elementy nawiązujące do kultury Kaukazu: osioł jako środek transportu w górach oraz nakrycie głowy jednego z bohaterów – charakterystyczna barania czapa.
Pomimo wzmożonych represji w latach 70. mieszkańcy ZSRS odczuli pewną poprawę warunków życia. Za rządów Breżniewa powstały liczne tanie, chociaż pełne usterek i niedbale wykończone, mieszkania w blokach. Niemal każda rodzina mogła się już poszczycić własnym telewizorem i nowoczesnym sprzętem AGD. Władzy nie udało się jednak zlikwidować znaczących różnic poziomu życia pomiędzy miastem a wsią. Wskaźniki wzrostu gospodarczego wyraźnie spadły. W drugiej połowie lat 70. wzrost PKB nie przekraczał 3 proc. pomimo ogromnych nakładów na rozwój przemysłu. Na gospodarce ZSRS niekorzystnie odbijały się intensywne zbrojenia oraz pomoc materialna sprzyjającym Moskwie reżimom Trzeciego ŚwiataTrzeciego Świata. Problemem były także ekstensywna produkcja rolnaekstensywna produkcja rolna oraz niewydolne centralne planowaniecentralne planowanie. Konieczność realizacji planów powodowała, że sowiecki przemysł produkował dużo, ale w sposób niedbały i wadliwy. Drobne przedsiębiorstwa prywatne, które na Zachodzie stanowiły ważny sektor napędzający rozwój oraz innowacyjność gospodarki, w ZSRS praktycznie nie istniały. W wielkich zakładach pracy panowała biurokracja, niechętna zmianom i skupiona głównie na realizacji planów opracowywanych w Moskwie. Wyżsi urzędnicy, bez względu na ich kompetencje, latami pozostawali na swoich stanowiskach, co również negatywnie odbijało się na organizacji produkcji. Nawet wzrost oszczędności mieszkańców ZSRS, który nastąpił w czasach Breżniewa, świadczył raczej o słabości gospodarczej państwa. Mieszkańcy ZSRS woleli bowiem oszczędzać pieniądze, niż wydawać je na wadliwe produkty rodzimego przemysłu. Rosjanie i przedstawiciele innych narodowości Kraju Rad zdawali sobie przy tym sprawę, że oficjalna propaganda sukcesu nijak ma się do rzeczywistości, a ich poziom życia wyraźnie odbiega od zachodniego. Na przykład przeciętny sowiecki robotnik w 1979 r., aby kupić bochenek chleba, musiał pracować 4,5 godziny, amerykański zaś 48 minut. Centralne planowanie powodowało przy tym ciągłe niedobory nawet podstawowych produktów spożywczych. Plagą życia codziennego były długie kolejki do słabo zaopatrzonych sklepów. Dieta w ZSRS opierała się głównie na chlebie i ziemniakach, przy czym miasta stołeczne – Moskwa i Leningrad – były lepiej zaopatrzone od prowincji, chociaż także w metropoliach brakowało np. owoców i warzyw.
Nadaj własny tytuł fotografii ukazującej porzucone wraki zacumowane niegdyś u brzegów Jeziora Aralskiego.
W całym kraju kwitła ogromna szara strefaszara strefa. Poza oficjalnym obiegiem towarów handlowało się materiałami z importu, zachodnią gotówką i bimbrem. Powszechne ubóstwo boleśnie kontrastowało z wystawnym życiem partyjnych notabli, w tym samego Breżniewa, miłośnika luksusowych aut, okazałych uczt i drogich alkoholi. Wszelkie uciążliwości życia codziennego w ZSRS oraz brak perspektyw sprzyjały patologiom społecznym. Poważnym problemem stał się alkoholizm.
Do jakiej zachodniej subkultury nawiązywały stroje muzyków grupy Kino?
Fatalna interwencja
Zwróć uwagę, że pomimo trudności terenowych Sowieci sprowadzili do Afganistanu także potężne czołgi.
Pod rządami Breżniewa Sowieci starali się także umacniać swoje wpływy na świecie. Dzięki poparciu Moskwy władzę w Afganistanie zdobyli lokalni komuniści. W grudniu 1979 r. z rąk sowieckich komandosów zginął przywódca kraju Hafizullach Amin. ZSRS opanował wówczas strategiczne punkty i przekazał rządy w ręce Babraka Karmala.
Obca interwencja skłoniła do oporu przywiązanych do tradycji i religii Afgańczyków. Przeciwnicy władzy komunistycznej tworzyli partyzanckie oddziały bojowników – mudżahedinówmudżahedinów. Byli oni wprawdzie słabo uzbrojeni i wyszkoleni, ale sprzyjały im warunki naturalne: wysokie, skaliste góry, uniemożliwiające Sowietom prowadzenie regularnych działań militarnych. Bojownicy otrzymali także pomoc z USA: Amerykanie dostarczali im nowoczesny sprzęt wojskowy oraz szkolili afgańskich partyzantów. Symbolem amerykańskiego wsparcia dla afgańskich mudżahedinów stały się wyrzutnie StingerStinger. Sowiecka przewaga w powietrzu uniemożliwiała bojownikom odnoszenie większych zwycięstw nad komunistami. Dopiero dostarczenie mudżahedinom nowoczesnych pocisków przeciwlotniczych poprawiło ich sytuację. Amerykanie starali się też przełamać podziały klanowe i plemienne wśród Afgańczyków, nawołując ich do zjednoczenia się wokół idei dżihadudżihadu, czyli świętej wojny muzułmanów przeciwko „niewiernym”. Stany Zjednoczone na wsparcie dla Afgańczyków wydały w sumie ogromną kwotę 3,5 mld USD, licząc na osłabienie swojego rywala w zimnej wojnie.
Amerykańskie starania się opłaciły. Sowieci zmuszeni byli utrzymywać w Afganistanie ogromną armię składającą się ze 100–150 tys. żołnierzy, co dodatkowo podłamało słabnącą gospodarkę ZSRS. Wojna w Afganistanie wiązała też siły Armii Czerwonej, uniemożliwiając Sowietom skuteczne akcje militarne w innych częściach świata. Nieudana interwencja stała się potężnym ciosem dla prestiżu państwa sowieckiego i znacząco przyczyniła się do jego rozpadu. Zaciekłość i nieustępliwość wszystkich stron konfliktu sprawiła również, że wojna w Afganistanie przybrała bardzo brutalną formę, także wobec cywilów. Spowodowało to masową emigrację Afgańczyków do Pakistanu i Iranu, gdzie powstały bazy szkoleniowe i zaopatrzeniowe mudżahedinów. Monstrualne koszty sowieckiej operacji oraz brak widoków na ostateczny sukces skłoniły Moskwę do wycofania się z Afganistanu w 1989 roku.
Słownik
rodzaj gospodarki, w której decyzje o wielkości produkcji, reglamentacji i wysokości cen produktów podejmuje władza państwowa
(z łac. dignitas – godność, dostojeństwo) osoba sprawująca wysoki urząd
inaczej doktryna „ograniczonej suwerenności”, nazwa zasady polityki zagranicznej ZSRS, zgodnie z którą miał on prawo do interwencji zbrojnej, jeśli uznał, że zostały naruszone „podstawy ustroju socjalistycznego” w którymś z krajów bloku komunistycznego
(z łac. dissidens, D. dissidentis – niezgadzający się) określenie obywateli Związku Sowieckiego niezgadzających się z polityką władz i jawnie ją krytykujących, m.in. w związku z łamaniem praw człowieka; do najbardziej znanych dysydentów należeli m.in. Aleksander Sołżenicyn, Andriej Sacharow, Władimir Bukowski, Wiktor Krasin
(z arab. ğihād – zmaganie, walka) w kulturze islamu pojęcie pierwotnie oznaczające dokładanie starań i ponoszenie trudów w celu wzmocnienia wiary, by trafić do lepszego miejsca; w tradycji europejskiej termin ten często tłumaczy się jako „święta wojna”
rodzaj gospodarki rolnej, w którym na jednostkę powierzchni gruntu przypada mały nakład pracy i środków
(z arab. mudżahid – bojownik) mężczyzna uczestniczący w ruchu religijnym, społecznym lub wyzwoleńczym w krajach muzułmańskich lub zamieszkanych przez muzułmanów; mudżahedini, zwani bojownikami, w wielu krajach prowadzą walkę partyzancką przeciwko okupantom lub przeciw nieakceptowanej władzy
(z łac. nomenclatura – mianowanie, nazywanie) grupa ludzi uprzywilejowanych przez władze, instancje partyjne itp., wyznaczonych na stanowiska kierownicze w instytucjach i urzędach państwowych w ZSRS i innych krajach bloku wschodniego
członkowie Wszechzwiązkowej Organizacji Pionierskiej imienia W.I. Lenina – sowieckiej organizacji politycznej skupiającej dzieci w ZSRS
przenośny, ręcznie odpalany, naprowadzany na podczerwień pocisk kierowany ziemia–powietrze, produkowany w USA i używany przez amerykańskie siły zbrojne
niezarejestrowana lub niezgodna z przepisami działalność gospodarcza
kraje słabo rozwinięte gospodarczo (głównie w Afryce, Ameryce Łacińskiej, Azji)
Słowa kluczowe
Afganistan, Breżniew, dysydenci, dżihad, Jezioro Aralskie, Kosygin, KPZS, mudżahedini, zimna wojna, ZSRS, świat po II wojnie światowej
Bibliografia
M. Panas‑Goworska, A. Goworski, Grażdanin N.N. Życie codzienne w ZSRR, Warszawa 2017.
P. Oxley, Russia 1855–1991. From Tsars to Commissars, Oxford 2001.
J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski,Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2012.