Jan Kasprowicz

R1Rf0l8iR9xyf

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w sile wieku. Portretowany ma bujną fryzurę, lekko sterczącą, z zarysowującymi się zakolami. Poeta delikatnie marszczy brwi, spogląda w bok, ma owalną twarz, prosty nos i wydatne usta. Twarz zdobi zarost, wąsy są lekko podkręcone. Postać jest ubrana w koszulę i marynarkę. W tle wiejski krajobraz.

Jan Kasprowicz (1860–1926) urodził się w Szymborzu, niedużej wsi w okolicach Inowrocławia. W 1888 roku ukazał się pierwszy tom jego poezji, w którym artysta zawarł cykl Z chałupy, zainspirowany realiami społecznymi rodzinnej wsi kujawskiej. Kasprowicz w latach 90. zwrócił się ku poetyce impresjonizmuimpresjonizmimpresjonizmu i symbolizmusymbolizmsymbolizmu, czego efektem był między innymi tom Krzak dzikiej róży (1898).

W twórczości Jana Kasprowicza ujawniły się niemal wszystkie ważniejsze tendencje rozwijające się w liryce przełomu wieków. Jego pierwsze próby poetyckie ujawniały wpływy poezji postromantycznej, reprezentowanej przez takich twórców jak Kornel Ujejski czy Teofil Lenartowicz. Jednocześnie w cyklu sonetów Z chałupy, wydanym w zbiorze Poezje z 1888 roku, zauważalne są elementy naturalizmunaturalizmnaturalizmu. Kasprowicz nie stronił w sonetach od szczegółowego opisu życia na wsi – w tym brudu i nędzy – ukazując szeroką panoramę zjawisk społecznych.

W latach 90. XIX wieku poeta zainteresował się modnymi wówczas kierunkami literackimi – symbolizmem oraz impresjonizmem. Rodząca się właśnie Młoda Polska czerpała z osiągnięć liryki europejskiej, zwłaszcza francuskiej, próbując zaszczepić nowe rodzaje ekspresji artystycznej na gruncie literatury polskiej. Głośna druga seria poezji Kazimierza Przerwy‑Tetmajera (1865–1940) z 1894 roku była wyraźnym świadectwem zmian w rodzimej mowie wiązanejmowa wiązanamowie wiązanej. Również tom Krzak dzikiej róży Jana Kasprowicza, który ukazał się w 1898 roku, należał do istotnych punktów zwrotnych w ówczesnej liryce. Szczególnie tytułowy cykl czterech sonetów zyskał status modelowego przykładu realizacji poetyki symbolizmu i impresjonizmu w polskiej literaturze.

Symbolizm zakładał sugerowanie czytelnikowi uczuć i nastrojów bez nazywania ich wprost. Symboliści posługiwali się najczęściej obrazami poetyckimi, które w zamierzeniu miały stanowić odpowiedniki przeżyć wewnętrznych. Z tego względu przesłanie ich wierszy było programowo niejasne, dopuszczało wielorakie możliwości interpretacyjne. Rezygnacja z klarownej treści miała istotny cel: twórcy pragnęli mówić o doświadczeniach wewnętrznych, nieposiadających określenia w języku. Dążyli do wyrażania treści metafizycznych, duchowych.

Tak właśnie postąpił Jan Kasprowicz w cyklu Krzak dzikiej róży. Osobiste wrażenia podmiotu lirycznego i subiektywne odniesienia do obserwowanego pejzażu zostały ograniczone – strofy sonetów są wypełnione przede wszystkim opisami zjawisk przyrody. Jednocześnie wspominane „żale” i „tęsknoty” doświadczane przez tytułową różę każą mniemać, że cykl poetycki nie jest jedynie deskrypcją górskiego krajobrazu. Roślina otrzymuje cechy ludzkie; autor sugeruje w ten sposób, że los krzaka róży można odczytać jako odbicie losu człowieka. Przyroda nie istnieje w wierszu sama dla siebie – staje się przykrywką dla rozważań egzystencjalnych.

RJfzttGQjvYFl

Ilustracja przedstawia górski pejzaż. Nad gęsto zalesioną doliną piętrzą się szczyty. Niebo jest lekko zachmurzone.

Impresjonizm reprezentował tendencję przeciwną. Wywodzący się ze sztuki malarskiej kierunek opierał się na ulotnych, zmysłowych odczuciach, omijając treści metafizyczne. Impresjoniści odzwierciedlali w swoich obrazach grę świateł i kolorów rejestrowaną przez ludzkie oko. Oddawali ją za pomocą niewielkich plam, które obserwowane z odpowiedniej odległości ujawniały nowe jakości barwne. W poezji impresjonizm polegał przede wszystkim na podkreślaniu wagi chwilowych wrażeń wzrokowych, słuchowych czy zapachowych. Podmiot liryczny pozostawał przy tym jedynie ich biernym odbiorcą, nie wchodząc w interakcję ze światem zewnętrznym.

W Krzaku dzikiej róży Kasprowiczowi udało się połączyć obie poetyki. Pojawiające się w sonetach różę i limbę można odczytać jako symbole sugerujące niewypowiedziane przeżycia wewnętrzne podmiotu. Jednocześnie natura zostaje opisana techniką impresjonistyczną. Kasprowicz tworzy poetycki krajobraz niczym kompozycję kolorowych plam; pisze o pawiookich stawach, bladobłękitnych falach, czerwonym próchnie i wilgotnej bieli wieczornej rosy. Odwołuje się do zjawisk świetlnych: Słońce w niebieskim lśni krysztale, / Światłością stały się granity, nie zapomina też o doznaniach dźwiękowych: Szumna siklawa mknie po skale, Świstak gdzieś świszcze spod kamienia.

Zestawienie symbolizmu z elementami impresjonistycznego widzenia świata było charakterystyczne dla polskiej poezji przełomu wieków. Twórcy Młodej Polski często wypełniali swoje utwory opisami krajobrazów, lecz nie chcieli rezygnować z wyrażenia treści uczuciowych i emocjonalnych. Stąd też sensualne doznania współistniały z uniesieniami ducha, czego dobrym przykładem są sonety Kasprowicza. Tytułowy krzak dzikiej róży miał poruszyć nie tylko zmysły, lecz i duszę czytelnika.

Słownik