Przeczytaj
Wycofanie wojsk sowieckich z Polski
Polska w 1989 r., po powstaniu rządu Tadeusza Mazowieckiego, wkroczyła na drogę ewolucyjnej zmiany doktryny polityki zagranicznej ze zorientowanej na Wschód (ZSRS) na współpracę z krajami zachodnimi. Wówczas Polska jeszcze była członkiem Układu WarszawskiegoUkładu Warszawskiego i Rady Wzajemnej Pomocy GospodarczejRady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, a więc dwóch struktur wojskowych i gospodarczych stworzonych przez ZSRS i skupiających kraje uzależnione od Związku Sowieckiego.
Pierwszym celem, jaki stawiały sobie rządy Tadeusza Mazowieckiego, a później Jana Krzysztofa Bieleckiego, było stopniowe rozluźnienie związków z Kremlem i rozpoczęcie procesu zbliżania się w kierunku zachodnich struktur wojskowych i politycznych. Rząd Mazowieckiego podchodził do tego niezwykle ostrożnie, także dlatego, że w międzyczasie doszło do zjednoczenia Niemiec (1990 r.), a polscy politycy obawiali się, że być może połączone Niemcy nie będą chciały uznać granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. W związku z tym władze polskie wstrzymywały się dość długo z rozpoczęciem negocjacji z ZSRS na temat opuszczenia Polski przez stacjonujące tu wojska sowieckie, co było najbardziej spektakularnym symbolem podległości Polski wobec Kremla. Gdy więc kwestia polsko‑niemieckiej granicy została pomyślnie rozwiązana i jesienią 1990 r., po tym, jak zjednoczone Niemcy podpisały traktat graniczny z Polską, rozpoczęły się negocjacje polsko‑sowieckie dotyczące wycofania wojsk sowieckich z terytorium Polski. Przypieczętował je ostatecznie traktat polsko‑rosyjski z 1992 r., który przewidywał, że oddziały obcych wojsk ostatecznie opuszczą Polskę w roku 1993. Ostatni żołnierze rosyjscy zrobili to 17 września 1993 r., co było symbolicznym nawiązaniem do sowieckiej agresji na Polskę z 17 września 1939 r.
Tymczasem już wcześniej, bo w roku 1991, a więc w okresie istnienia rządu Bieleckiego, rozwiązane zostały Układ Warszawski oraz Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. W ten sposób Polska znalazła się w strefie między obszarem posowieckim, powstałym po rozpadzie Związku Sowieckiego w 1991 r., a Zachodem, gdzie na miejsce Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej powstawała Unia Europejska, a najważniejszym sojuszem obronnym był Pakt PółnocnoatlantyckiPakt Północnoatlantycki (NATO). Dążenie do wejścia do tych dwóch struktur stało się celem strategicznym polskiej polityki zagranicznej w latach 90. W 1991 r. Polska została członkiem Rady EuropyRady Europy, a w 1994 r. państwem stowarzyszonym z Unią Europejską.
Polska członkiem NATO i UE
Główną przeszkodą w staraniach o członkostwo Polski w NATO było stanowisko Rosji, która bardzo kategorycznie sprzeciwiała się tej idei. Co więcej, także Stany Zjednoczone, jako główny kraj członkowski NATO, dość długo miały wątpliwości co do przyjęcia Polski i innych krajów Europy Środkowo‑Wschodniej do NATO. W Europie Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych obawiano się, na ile system demokratyczny utrzyma się w krajach pokomunistycznych i czy będą one w stanie prowadzić pokojową politykę. Trzeba bowiem pamiętać, że o ile rozpad Związku Sowieckiego nastąpił relatywnie bezkrwawo, o tyle na początku lat 90. doszło do wojen w komunistycznej do niedawna Jugosławii. Ten fakt i obawa przed rozliczeniami z porządkiem jałtańskim rzutowały na postrzeganie Europy Środkowo‑Wschodniej przez Zachód.
Niemniej jednak w 1997 r. zaczęły się już formalne negocjacje członkowskie. Polonia amerykańska i polska dyplomacja przeprowadziły ogromną kampanię lobbingową, aby przekonać większość amerykańskich senatorów do ratyfikacji układu przyjmującego Polskę w NATO. Wejście do sojuszu w 1999 r. oraz zbliżenie ze Stanami Zjednoczonymi znacznie podniosło rangę Polski w Europie i na świecie, ale równocześnie spowodowało pojawienie się nowych zagrożeń w postaci działań terrorystycznych. Zabiegi strony polskiej o pozycję głównego partnera USA w Europie Środkowej (bliska współpraca gospodarcza i wojskowa, udział wojsk polskich w wojnie w Iraku) spowodowały także rozbieżności w stosunkach między Polską a niektórymi państwami europejskimi, m.in. Rosją i Francją.
Wejście Polski do NATO było największym sukcesem dyplomatycznym lat 90., a równolegle zaczęły się także zabiegi Polski już o członkostwo w Unii Europejskiej. Tutaj również przez wiele lat nie chciano rozpocząć negocjacji zarówno z Polską, jak i z innymi krajami Europy Środkowej. W przypadku Polski najbardziej obawiano się w Europie Zachodniej dwóch rzeczy: masowego napływu taniej siły roboczej z Polski oraz rozdrobnienia polskiego rolnictwa i związanej z tym kwestii dopłat dla takich niewielkich gospodarstw rolnych. Strona polska z kolei bała się, że po wejściu do UE nie będzie żadnych ograniczeń w wykupywaniu ziemi przez cudzoziemców. W związku z tym – podobnie jak w przypadku dostępności rynków pracy starych krajów członkowskich Unii dla Polaków – w tym zakresie również wprowadzono wieloletnie okresy ochronne. Oficjalne negocjacje zaczęły się w 1998 r. i trwały cztery lata, ostatecznie problematyczne kwestie udało się rozwiązać rządowi Leszka Millera w 2002 r. na szczycie w Kopenhadze. W przeprowadzonym w czerwcu następnego roku (2003) referendum Polacy wyrazili zgodę na ratyfikację. Od 1 maja 2004 r. Polska stała się krajem członkowskim Unii Europejskiej.
- za; Udział procentowy: 77,5%
- przeciw; Udział procentowy: 22,6%
Nawiązanie ponownych stosunków sąsiedzkich
Po 1989 r. konieczne było ponowne nawiązanie przez Polskę stosunków politycznych z państwami sąsiedzkimi, ponieważ w wyniku przemian politycznych mapa polityczna Europy uległa znaczącym zmianom. Upadł ZSRS, a w jego miejsce powstały Wspólnota Niepodległych Państw oraz liczne suwerenne państwa postsowieckie (takie jak Litwa, Łotwa czy Ukraina). Czechosłowacja rozpadła się na dwa kraje, a Niemiecka Republika Demokratyczna połączyła się z Republiką Federalną Niemiec i stworzyły zjednoczone Niemcy.
Dość szybko Rzeczpospolita zawarła dwustronne układy o przyjaźni i współpracy ze wszystkimi sąsiadami. Jako pierwsza (w październiku 1990 r.) została podpisana Deklaracja o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy z Rosją, ale najważniejsze pod tym względem były lata 1991–1992, gdy podobne traktaty Polska podpisała kolejno z Niemcami, Czechami, Ukrainą i Białorusią. Na zawarcie polsko‑litewskiego traktatu trzeba było poczekać do kwietnia 1994 r.
Po unormowaniu w latach 90. stosunków państwo−Kościół Rzeczpospolita podpisała w lipcu 1993 r. konkordatkonkordat ze Stolicą Apostolską, który został ratyfikowany w 1998 r.
Współpraca regionalna i ogólnoświatowa
Celami polskiej polityki zagranicznej po 1989 r. stały się dążenie do pełnej suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej, a także współpraca z organizacjami międzynarodowymi i poszerzenie powiązań ze Stanami Zjednoczonymi oraz państwami europejskimi, w tym tworzenie nowych relacji na poziomie regionalnym. W sierpniu 1991 r. ówcześni ministrowie spraw zagranicznych Polski, Francji i Niemiec powołali do życia Trójkąt Weimarski (pełna nazwa: Komitet Wspierania Współpracy Francusko‑Niemiecko‑Polskiej) – nieformalną formę współpracy międzynarodowej, której pierwotnym celem było doprowadzenie do integracji Polski ze strukturami europejskimi i euroatlantyckimi. Obecnie Trójkąt Weimarski pełni funkcję miejsca konsultacji i wypracowywania wspólnego stanowiska odnośnie do ważnych zagadnień polityki europejskiej. Jednocześnie wspiera on kontakty społeczne (partnerstwa regionalne, wymiana młodzieży) oraz współpracę kulturalną.
Zwróć uwagę na aranżację pomieszczenia – w jaki sposób mniej oficjalne spotkania mogą wspierać rozmowy dyplomatyczne?
W tym samym roku (1991) zainicjowano działalność Grupy Wyszehradzkiej (V4). To również nieformalna forma regionalnej współpracy, tyle że łącząca cztery państwa Europy Środkowej: Polskę, Czechy, Słowację i Węgry. W ramach Grupy wspomniane kraje wypracowują wspólne stanowisko w sprawach istotnych zarówno dla przyszłości tego regionu Europy, jak i UE.
Polska aktywnie angażuje się także w działania mające na celu współtworzenie systemu bezpieczeństwa europejskiego oraz rozwijanie globalnej współpracy gospodarczej. W 1995 r. znalazła się w gronie współzałożycieli Światowej Organizacji Handlu (WTO) oraz Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, która zastąpiła Konferencję Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
Relacje wschodnie
Lata 90. były okresem trudnych i delikatnych relacji polsko‑rosyjskich. Kwestią sporną pozostawały nie tylko aspiracje Polski do włączenia się w struktury NATO oraz UE, ale także dążenie do rozliczenia zbrodni popełnionych na polskich oficerach w Katyniu. Gdy w 2000 r. w Katyniu i Miednoje uroczyście otwarto dwa polskie cmentarze wojskowe, Rosja uznała, że temat rozliczenia z historią został zamknięty, tymczasem Polacy wciąż domagali się zakończenia śledztwa, jak również odszkodowań i zadośćuczynienia za sowieckie represje z okresu stalinowskiego. Polska potępiła też interwencję Federacji Rosyjskiej w Czeczenii.
W kolejnych latach przyczynami ochłodzenia stosunków polsko‑rosyjskich były kwestie zarówno stricte polityczne, jak i gospodarcze – m.in. embargo nałożone przez Rosję na import polskich produktów mięsnych i roślinnych w 2005 r., sprzeciw Polski wobec planów budowy rosyjsko‑niemieckiego gazociągu Nord Stream, który miał omijać jej terytorium i biec po dnie Bałtyku. Polska wsparła pomarańczową rewolucję na Ukrainie w 2004 r., gdy okazało się, że ówczesny obóz władzy reprezentowany przez premiera Wiktora Janukowycza (kandydata na prezydenta z prorosyjskiej Partii Regionów) dopuścił się fałszerstw podczas wyborów prezydenckich, a cztery lata później występowała ze wsparciem dla Gruzji w jej zbrojnym konflikcie z Rosją w 2008 r. Kolejnym powodem zaognienia relacji polsko‑rosyjskich (oprócz różnej wizji sąsiedztwa, odmiennego spojrzenia na wspólną przeszłość czy politykę energetyczną) stało się napięcie związane z ustaleniem przyczyn katastrofy smoleńskiej w kwietniu 2010 r., a także nielegalna aneksja należącego do Ukrainy Krymu w 2014 r.
Wyjaśnij, dlaczego Polacy wspierali pomarańczową rewolucję na Ukrainie.
W przypadku relacji polsko‑ukraińskich Rzeczpospolita od wielu lat pozostaje rzecznikiem włączenia Ukrainy do Unii Europejskiej. Podobnie jak w przypadku Rosji w tych stosunkach ważną rolę odgrywają zaszłości historyczne: przede wszystkim okres walk o niepodległość Ukrainy w latach 1918–1919 oraz sprawa zbrodni wołyńskiej. Próbą ich przezwyciężenia było otwarcie polskiego cmentarza wojskowego w okolicy Charkowa, a także upamiętnienie niektórych miejsc zbrodni nacjonalistów ukraińskich na Polakach na Kresach Wschodnich (np. w Hucie Pieniackiej w 2005 r.). Znaczącym elementem budowania pozytywnych relacji stało się zorganizowanie wspólnie przez Polskę i Ukrainę Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej w 2012 r.
Słownik
(oficjalna nazwa: Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej; ang. Warsaw Pact) sojusz polityczno‑wojskowy państw bloku wschodniego z dominującą rolą ZSRS; został zawarty w 1955 r., istniał do 1991 r.
organizacja integracji gospodarczej krajów socjalistycznych, której zadaniem było koordynowanie współpracy gospodarczej bloku państw podporządkowanych ZSRS; została utworzona w 1949 r. w Moskwie i działała do 1991 r.
(ang. North Atlantic Treaty Organization, w skrócie NATO) układ wojskowy zawarty 4 kwietnia 1949 r. przez USA, Kanadę i państwa zachodnioeuropejskie w celu obrony militarnej przed atakiem ze strony ZSRS
międzynarodowa organizacja powstała w 1949 r., skupiająca obecnie 47 państw z Europy i spoza Europy, której celem jest „osiągnięcie większej jedności między jej członkami, aby chronić i wcielać w życie ideały i zasady stanowiące ich wspólne dziedzictwo oraz aby ułatwić ich postęp ekonomiczny i społeczny” (Statut Rady Europy art. 1)
(z łac. concordatus – uzgodniony) umowa zawierana między państwem a Stolicą Apostolską, która reguluje sytuację prawną Kościoła w tym kraju
Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie; organizacja regionalna powstała w 1975 r., w 1995 r. przekształcona w Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie; jej celem jest zapobieganie konfliktom na tym kontynencie
Słowa kluczowe
Unia Europejska, konkordat, NATO, III Rzeczpospolita, Grupa Wyszehradzka, polityka zagraniczna III RP, świat na przełomie tysiącleci
Bibliografia
R. Zięba, Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie, Warszawa 2010.
A. Dudek, Historia polityczna Polski 1989–2012, Kraków 2013.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2017.
10 lat Polski w NATO. Materiały pokonferencyjne, red. A. Skrabacz, Warszawa 2009.