Przeczytaj

W wielu publikacjach dotyczących demografii można znaleźć informacje o czterech fazach przejścia demograficznego. W tym e‑materiale dowiesz się o mało popularnej, piątej fazie przejścia demograficznego.

Poniższa tabela przedstawia zestawienie poszczególnych cech gospodarczych i demograficznych społeczeństw znajdujących się w danej fazie rozwoju. Przechodzenie społeczeństw przez poszczególne fazy nazywa się przejściem demograficznym, a w sposób modelowy zależności te ujęto w teorii przejścia demograficznego.

Faza	Cechy gospodarcze i sytuacja państwa	Cechy demograficzne
I	SPOŁECZEŃSTWO PRZEDNOWOCZESNE SPOŁECZEŃSTWO PRZEDINDUSTRIALNE niski poziom rozwoju ekonomicznego, słabo rozwinięta gospodarka oparta na rolnictwie, państwo dotknięte jest epidemiami lub klęskami żywiołowymi (ograniczone lub brak możliwości przewidywania zagrożeń, niski poziom wiedzy medycznej i brak środków zapobiegających chorobom itp.), niespokojna sytuacja polityczna skutkująca wojnami.	NATURALNY SYSTEM DEMOGRAFICZNY bardzo wysoki współczynnik urodzeń i zgonów, w społeczeństwie rodzi się bardzo dużo dzieci (konieczność reprodukcji ludności – dzieci stanowią pomoc dla dorosłych, niska świadomość społeczna w zakresie planowania rodziny, wysoka umieralność), wysokie ryzyko zgonu, niewielka różnica pomiędzy współczynnikiem urodzeńwspółczynnik urodzeńwspółczynnikiem urodzeń i zgonów, co skutkuje niewielkim przyrostem naturalnymprzyrost naturalnyprzyrostem naturalnym lub naprzemiennie przyrostem i ubytkiem naturalnym ludności, blisko 50% ludności stanowią osoby w wieku przedprodukcyjnym, krótkie trwanie życia (poniżej 45 lat), model wielodzietnej rodziny, współczynnik dzietności powyżej 6.
II	SPOŁECZEŃSTWO INDUSTRIALNE SPOŁECZEŃSTWO ROZWIJAJĄCE SIĘ powoli rozwijająca się gospodarka, powoli zaznaczająca się rola przemysłu w gospodarce, ograniczenie negatywnego wpływu chorób, większa stabilizacja polityczna, ograniczenie działań wojennych, poprawa warunków życia ludności, w tym warunków bytowych i higienicznych, możliwość udzielenia pomocy przez inne państwa.	GWAŁTOWNY WZROST DEMOGRAFICZNY ciągle bardzo wysoki poziom współczynnika urodzeń (konieczność reprodukcji ludności oraz nadal niska świadomość metod planowania rodziny), gwałtowne zmniejszenie wartości współczynnika zgonówwspółczynnik zgonówwspółczynnika zgonów na skutek poprawy warunków bytowych, niższe wartości współczynnika dzietności (4,5‑6), rosnący przyrost naturalny, który na granicy z III fazą osiąga wartości największe, ciągle funkcjonuje model dużej rodziny, średnia długość życia wynosi 45‑55 lat.
III	SPOŁECZEŃSTWO NOWOCZESNE bardzo intensywny rozwój gospodarki, w tym dalej przemysłu, ale też usług, dalsza poprawa warunków życia, znaczne ograniczenie występowania niektórych chorób, powolna zmiana świadomości społeczeństwa w zakresie planowania rodziny.	zmniejszające się wartości współczynnika urodzeń i zgonów, ciągle większa wartość współczynnika urodzeń niż zgonów, co pozwala na zachowanie przyrostu naturalnego, ale jego wartość wyraźnie się zmniejsza, dalej maleje wielkość rodzin, wskaźnik dzietności kształtuje się na poziomie 3‑4,5, średnia długość życia wynosi 55‑65 lat.
IV	SPOŁECZEŃSTWO PONOWOCZESNE SPOŁECZEŃSTWO POSTINDUSTRIALNE dobrze rozwinięta gospodarka oparta na trzecim sektorze (usługi), bardzo wysoki poziom rozwoju gospodarczego, dobre i bardzo dobre warunki życia, w tym powszechny dostęp do placówek medycznych, wysoko rozwinięta medycyna i sposoby leczenia, wysoka świadomość społeczna w zakresie metod planowania rodziny.	STAGNACJA DEMOGRAFICZNA dalej zmniejszające się wartości współczynnika urodzeń i zgonów, przy czym wartość współczynnika zgonów zmniejsza się znacznie wolniej niż współczynnika urodzeń, dalej zmniejszający się przyrost naturalny, malejąca wielkość rodziny, wskaźnik dzietności kształtuje się na poziomie poniżej 3, procesy starzenia się społeczeństwa, średnia długość życia wynosi 65‑75 lat.
V	SPOŁECZEŃSTWO PONOWOCZESNE SPOŁECZEŃSTWO POSTINDUSTRIALNE bardzo wysoki poziom rozwoju gospodarczego, dobrze rozwinięta gospodarka oparta na trzecim sektorze (usługi), dobre i bardzo dobre warunki życia, w tym powszechny dostęp do placówek medycznych, wysoko rozwinięta medycyna i sposoby leczenia, wysoka świadomość społeczna w zakresie metod planowania rodziny.	REGRES DEMOGRAFICZNY występujący okresowo regres demograficzny, czyli ubytek naturalny ludności, współczynnik zgonów przyjmuje okresowo wartości wyższe niż współczynnik urodzeń, często występuje model rodziny „2+1” lub „2+0”, jak również rośnie liczba osób samotnych, które nie zakładają rodzin, średnia długość życia wynosi > 75 lat.

Podczas przejścia demograficznego pojawiają się dwa istotne momenty – eksplozja demograficzna i związane z nią przeludnienie oraz implozja demograficzna i z nią związany regres demograficzny. Eksplozja demograficzna to zjawisko bardzo szybkiego przyrostu liczby ludności na skutek wysokiego poziomu współczynnika przyrostu naturalnego, w sytuacji gdy gwałtownie zmniejszyła się wartość współczynnika zgonów, a współczynnik urodzeń pozostał na bardzo wysokim poziomie. Wówczas współczynnik przyrostu naturalnego jest większy niż 20‰. Do eksplozji demograficznej dochodzi w państwach, które zaczęły się bardzo szybko rozwijać, szczególnie pod względem gospodarczym, w których bardzo szybko (na skutek rozwoju medycyny i wiedzy ogólnej) ograniczono zachorowalność na wiele chorób, w wyniku czego znacznie ograniczono umieralność. W państwach tych nadal na wysokim poziomie utrzymano jednak współczynnik urodzeń. Zjawisko to prowadziło (i prowadzi również obecnie) do przeludnienia.

Implozja demograficzna objawia się gwałtownym spadkiem przyrostu naturalnego wywołanym zmniejszeniem się liczby urodzeń. Do implozji dochodzi podczas III fazy rozwoju demograficznego.

Na pierwszym etapie dochodzi do przeludnienia wsi. Ludność ta zaczyna migrować na lepiej rozwinięte tereny miejskie, jednak te odznaczają się również ograniczoną chłonnością (możliwość przyjęcia określonej liczby ludności w granicach miasta). Na skutek zwiększonego zapotrzebowania na przestrzenie mieszkalne w miastach powstają nowe dzielnice (oddalone od centrum miast), z uwagi na ubóstwo nowych mieszkańców nazywane często dzielnicami biedy, nędzy. Efektem przeludnienia jest także bezrobocie, ponieważ zarówno na przeludnionej wsi, jak i w przeludnionych miastach nie można w szybkim tempie zaspokoić potrzeby zatrudnienia dużej liczby osób.

Jakie jeszcze konsekwencje niesie za sobą przeludnienie? Przede wszystkim brak możliwości zaspokojenia wszystkich potrzeb ludności, w tym potrzeb edukacyjnych i medycznych, co powoduje pogłębiający się problem niskiego wykształcenia ludności oraz obniża warunki życia (wysoka zachorowalność itp.). Powyżej opisane zjawiska mogą prowadzić do kolejnych negatywnych zjawisk, nazwanych ogólnie zjawiskami patologicznymi, a obejmującymi przestępczość czy przemoc.

Czy obecnie są na świecie państwa, które znajdują się w I i II fazie przejścia demograficznego?

Do państw znajdujących się w pierwszej fazie przejścia demograficznego należą najsłabiej rozwinięte państwa Afryki (np. Burkina Faso, Etiopia, Somalia). Dodatkowo należy zauważyć, że obecnie kraje uznawane za najlepiej rozwinięte w tej fazie znajdowały się w początkach XVIII wieku, czyli przed rewolucją przemysłową. W drugiej fazie znajdują się obecnie również kraje afrykańskie np. Angola, Czad, ale też azjatyckie (np. Jemen, Bhutan).

Jaki jest obecnie zasięg „występowania” fazy V na świecie?

Obecnie tylko niewielka liczba państw znajduje się w V fazie przejścia demograficznego. Są to wysoko rozwinięte kraje, ale także te, które charakteryzują się dość specyficzną historią, dlatego w tej grupie państw znajduje się również Polska, czyli kraj, który przeszedł przez transformację systemową. Do takich państw należy zaliczyć jeszcze Węgry, Czechy czy Ukrainę. W V fazie znajdują się także Niemcy, ale też Korea Południowa.

R1Pwhj2VfcZ2K1

Ilustracja przedstawia teorię przejścia demograficznego. Na ilustracji są dwa wykresy obok siebie. Każdy z nich jest podzielony na trzy fazy: pierwszą, druga i trzecią. Na pierwszym wykresie są trzy krzywe. Na osi Y jest natężenie urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego, na osi X są zgony. Dwie krzywe znajdują się wysoko w pierwszej fazie - jedna z nich obrazuje urodzenia, na samym dole wykresu początek bierze krzywa, która ma punkt kulminacyjny w drugiej fazie - to przyrost naturalny. Następnie krzywa ta spada. Krzywa urodzeń biegnie wysoko w fazie pierwszej i niemal do końca drugiej fazy. Pod koniec drugiej fazy zaczyna maleć, po czym biegnie nisko nad osią X, stabilizuje się. Kolejna krzywa położona wysoko w pierwszej fazie, w drugiej i w trzeciej maleje i łączy się na dole z pozostałymi dwiema krzywymi. Pomiędzy końcem fazy pierwszej a początkiem fazy drugiej zaznaczono przejście demograficzne. Od niego poprowadzono linię przerywaną, która przechodzi przez wierzchołek krzywej oznaczającej przyrost naturalny. Po lewej stronie linii przerywanej pionowej jest subfaza eksplozji, po prawej subfaza implozji. Krzywa urodzeń biegnie nieco poniżej krzywej przyrostu naturalnego w momencie jej opadania. Na drugim wykresie zaznaczono zależność liczby ludności od czasu (modernizacja). Na wykresie jest jedna krzywa - dotyczy urodzeń, biegnie ona nisko w pierwszej fazie, natomiast zaczyna się wznosić w drugiej fazie. W trzeciej fazie biegnie równolegle, wysoko nad osią czasu. W drugiej fazie na dole poprowadzono poziomą strzałkę pomiędzy końcem pierwszej fazy a początkiem fazy trzeciej. To przejście demograficzne. Przez środek strzałki w górę poprowadzono linię przerywaną - po lewej stronie linii przerywanej jest subfaza eksplozji, po prawej subfaza implozji. W pierwszej fazie znajduje się trójkąt z pionową linią przechodzącą przez jego wierzchołek, trójkąt podpisano: typ progresywny struktury według wieku. W trzeciej fazie znajduje się typ piramidy o półkolistym wierzchołku i pionowych ścianach. Przez środek piramidy poprowadzono w dół linię prostą. To typ stacjonarny struktury według wieku. — Teoria przejścia demograficznego
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych ourworldindata.org, dostępny w internecie: https://ourworldindata.org/world-population-growth, licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

liczba urodzeń

liczba osób urodzonych na danym terytorium w danym roku

liczba zgonów

liczba osób zmarłych na danym terytorium w danym roku

przyrost naturalny

dodatnia różnica pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów na danym terytorium w danym roku; przyjmuje wartości dodatnie, stąd w nazwie słowo „przyrost”

saldo migracji

różnica pomiędzy liczbą emigrantów i imigrantów na danym terytorium, może przyjmować wartości dodatnie lub ujemne

ubytek naturalny

ujemna różnica pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów na danym terytorium (stąd w nazwie słowo „ubytek)

współczynnik przyrostu naturalnego

różnica pomiędzy liczbą urodzeń i liczbą zgonów na danym terytorium odniesiona do liczby ludności (w przeliczeniu na 1000 mieszkańców); może przyjmować wartości dodatnie lub ujemne

współczynnik salda migracji

różnica pomiędzy liczbą emigrantów i imigrantów na danym terytorium odniesiona do liczby ludności (w przeliczeniu na 1000 mieszkańców), może przyjmować wartości dodatnie lub ujemne

współczynnik urodzeń

liczba urodzeń na danym terytorium w danym roku odniesiona do liczby ludności (w przeliczeniu na 1000 ludności)

współczynnik zgonów

liczba zgonów na danym terytorium w danym roku odniesiona do liczby ludności (w przeliczeniu na 1000 ludności)

Wprowadzenie

Gra edukacyjna

Czy obecnie są na świecie państwa, które znajdują się w I i II fazie przejścia demograficznego?

Jaki jest obecnie zasięg „występowania” fazy V na świecie?

Słownik