Basen Oceanu Indyjskiego

R8WJLZmMtjDEa1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku o wschodnich rysach twarzy. Ma ciemne włosy oraz bródkę i wąsy. Jest ubrany w czerwone i beżowe szaty z wizerunkami roślin i zwierząt oraz rozpiętą koszulę we wzorki. Na głowie ma turban z piórem. W lewym uchu posiada wiszący kolczyk, a na szyi naszyjnik. Na palcach ma założone trzy pierścionki. W dłoniach trzyma książkę. Po jego prawej stronie są kwiaty.

W 1526 r. sułtanat Delhi opanował władca Kabulu Babur. Ten wybitny wódz, a zarazem poeta i pamiętnikarz, dzięki serii zwycięstw na gruzach sułtanatu utworzył Imperium Wielkiego MogołaImperium Wielkiego MogołaImperium Wielkiego Mogoła. Pod władzą jego następców znalazła się część Półwyspu Indyjskiego położona na północ od rzeki Godawari. Rozkwit imperium przypadł na panowanie Akbara, który w drugiej połowie XVI w. zreformował system administracyjny oraz zlikwidował niższe prawa ludności niemuzułmańskiej. Ten ostatni krok był zgodny z programem reformy religijnej, która miała doprowadzić do połączenia islamuislamislamu i hinduizmuhinduizmhinduizmu. Wkrótce jednak politykę tę zarzucono. Rządzący w latach 1658‑1707 Aurangzeb pragnął zbudować jednolite muzułmańskie państwo, co doprowadziło do serii wojen wewnętrznych. Po jego śmierci na początku XVIII w. kraj pogrążył się w walkach między hinduskimi książętami i mogolskimi urzędnikami. Chaos spotęgował najazd perski w 1739 roku. Odtąd Mogołowie byli już tylko formalnymi zwierzchnikami swojego kraju.

R7emWBwNrGrmP

Ilustracja przedstawia siedem osób znajdujących się pod baldachimem. Na środku jest złoty tron, siedzi na nim mężczyzna w średnim wieku. Na kolanach trzyma jastrzębia. Jest ubrany w szaty we wzory oraz ozdobną czapkę z frędzlem. Za jego plecami po prawej stronie ilustracji stoi dwóch mężczyzn. Jeden jest młody, a drugi w średnim wieku z brodą. Po jego lewej stronie stoi trzech mężczyzn i mały chłopiec. Wszyscy są ubrani w kolorowe szaty we wzory, mają na głowach czapki w paski. Wszyscy znajdują się pod kolorowym baldachimem.

Europejczyków przyciągały do Indii korzenie, tkaniny i barwniki. W 1498 r. Vasco da Gama dotarł do położonego na zachodnim (malabarskim) wybrzeżu Indii portu Kalikat. Portugalczycy, wierni zasadzie umacniania pozycji handlowej poprzez tworzenie faktoriifaktoriafaktorii, założyli swą główną siedzibę w Goa. Chcieli oni zmonopolizowaćmonopolzmonopolizować handel przyprawami na rynku europejskim i wyprzeć zeń Wenecjan, którzy sprowadzali pieprz tradycyjną drogą przez Bliski Wschód. Drugim celem przybyszów było zdobycie kontroli nad szlakami morskimi Oceanu Indyjskiego. W handlu pieprzem Portugalczycy zdobyli 40% europejskiego rynku, w Azji zaś każdy statek handlowy musiał im płacić specjalną opłatę licencyjną. Wielkie zyski, jakie przynosił handel korzenny, przyciągnęły na Ocean Indyjski Hiszpanów, którzy zmonopolizowali rynek i zajęli miejsce Portugalczyków jako przewoźnicy. Z kolei od początku XVII w. sprowadzaniem do Europy wytwarzanych w Indiach tkanin bawełnianych zajęli się Holendrzy.

RskZ9x5PZMbnk

Film opisujący stosunki państw europejskich z Dalekim Wschodem.

Film opisujący stosunki państw europejskich z Dalekim Wschodem.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DVqmka3xd

Film opisujący stosunki państw europejskich z Dalekim Wschodem.

RvLV8FVruDRYX1

Ilustracja przestawia kompleks pałacowo‑świątynny. Składa się z głównego budynku z licznymi kolumnami. Jest on podłużny, w posiada podwyższenie, na którym znajduje się wieża z balkonem oraz dach w kształcie kopuły. Przed budynkiem jest duży plac oraz woda.

W tym samym stuleciu Anglicy założyli swe bazy handlowe na terenie Imperium Wielkiego Mogoła: w Suracie i Bombaju na zachodnim wybrzeżu Półwyspu Indyjskiego oraz w Madrasie i Kalkucie na wybrzeżu wschodnim (koromandelskim). Rywalizujący ze sobą książęta hinduscy i urzędnicy mogolscy coraz częściej odwoływali się w konfliktach wewnętrznych do Anglików, niekiedy traktując ich jako potencjalnych płatników łapówek. Do decydującego starcia doszło w 1757 r. pod Plassey (Palasi), gdzie liczące 3 tys. ludzi siły brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej pobiły 50 tys. żołnierzy mogolskiego nababanababnababa Bengalu. Zawarty następnie pokój oddawał pod kontrolę Kompanii rozległe terytorium Bengalu. Podjęta przez Mogoła w 1764 r. interwencja zakończyła się klęską. Z czasem Anglicy wyeliminowali z Indii wpływy francuskie, a u schyłku XVIII w., w dobie europejskich wojen z Francją, rozpoczęli podbój całych Indii, by w ten sposób ostatecznie zniweczyć ambicje kolonialne konkurentów. Do 1849 r. podbój został zakończony. W 1858 r. zlikwidowano państwo Wielkiego Mogoła i Kompanię Wschodnioindyjską, która dotąd prowadziła w Indiach własną politykę. Cesarzową Indii została królowa Wiktoria.

Chiny

Od 1368 r. państwem chińskim rządziła rodzima dynastia Ming, a po jej upadku w 1644 r. w wyniku powstania chłopskiego władzę objęła pochodząca z Mandżurii dynastia Cing, która panowała aż do 1912 roku. Dzieje polityczne Chin XVI w. wypełniły wieloletnie wojny z Mongołami i Japonią. Powodem tych ostatnich był spór o zwierzchnictwo nad Koreą, której zdobycie Japończycy uważali za wstęp do podboju samych Chin. Ich agresję odparto jednak w 1598 roku.

R1KZkFYyud0qI

Ilustracja przedstawia grobowiec - wysoki budynek z wygiętym na końcach, bogato zdobionym dachem. Na środku ma wejście zakończone łukiem podkowiastym. Przed grobowcem są zielone krzaki oraz duży plac. W oddali widać drzewa.

R1B5N3bsUqFlV1

Ilustracja przedstawia porcelanowy wazon w kształcie kuli z odchodzącą w górę wąską szyjką. Na wazonie jest narysowany smok z otwartą paszczą oraz kwiaty.

Głównymi produktami chińskiego rolnictwa były: ryż, pszenica, proso i jęczmień. Utrzymanie przy życiu licznej ludności oraz rozbudowanej biurokracji i armii wymagało intensyfikacji upraw, która nie byłaby możliwa bez zapewnienia dostatku wody. Już w VI w. Chińczycy nauczyli się gospodarować jej zasobami, budując gęstą sieć kanałów irygacyjnychirygacjairygacyjnych. Obok nich budowano kanały służące do transportu śródlądowego. Na potrzeby gigantycznych inwestycji wodnych mobilizowano masy robotników. By podołać temu zadaniu, konieczna była rozbudowana administracja, wzmocniona charyzmą cesarza, którego uznawano za wcielenie boga. Dzięki rozwiniętym stosunkom towarowo‑pieniężnym ukształtowały się wielkie miasta – m.in. Nankin, do XV w. stolica Chin, i Pekin – w których rozwijało się rzemiosło. Chińską specjalnością były: porcelana, papier, tkaniny jedwabne i bawełniane oraz przedmioty żelazne i miedziane. Rzemiosło i handel zagraniczny podlegały ścisłej reglamentacji przez państwo, a wytwarzanie porcelany było monopolem cesarskim.

R1Im2MkxK3ZHT1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w podeszłym wieku. Ma on siwą brodę i wąsy, a na głowie czapkę. Jest ubrany w długie szaty, na szyi ma biały kołnierz. Za nim widać słońce. Na dole ilustracji znajduje się napis.

W 1516 r. do Państwa Środka dotarli Portugalczycy, a 41 lat później uzyskali oni prawo pobytu i handlu w Makau. Niedługo potem w Chinach pojawili się Hiszpanie i Anglicy oraz Holendrzy, którzy zajęli dzisiejszy Tajwan. Docierający do chińskich portów, usytuowanych na wybrzeżach Azji i otaczających je wyspach, Europejczycy nie mieli jednak prawa wstępu do środka kraju, co dotyczyło także katolickich misjonarzy. Odnoszący duszpasterskie sukcesy w Indiach, na Malakce i w Japonii hiszpański jezuita, św. Franciszek Ksawery, bezskutecznie próbował dostać się do wnętrza Chin. Częściowym sukcesem zakończyła się dopiero misja włoskiego jezuity Matteo Ricciego. Aby otworzyć sobie drogę do wnętrza kraju, starał się on zaimponować miejscowym elitom europejską wiedzą astronomiczną, sztuką kartograficzną i narzędziami precyzyjnymi, takimi jak np. zegary mechaniczne. Dzięki temu w 1601 r. Ricci został wpuszczony do stolicy Państwa Środka. Misjonarz ok. 2 tys. osób przekonał do przejścia na chrześcijaństwo i pozostawił po sobie wykład doktryny chrześcijańskiej ujęty w formę tak lubianych przez Chińczyków aforyzmów.

Podstawowym problemem europejskiej wymiany z Chinami był niekorzystny bilans handlowy: kupcy, skupieni głównie w Kantonie, płacili gotówką za herbatę i jedwab. Jedynie Rosjanie, którzy pod koniec XVII w. nawiązali kontakty handlowe z Państwem Środka, zachowali zrównoważony bilans, płacąc za towary chińskie skórami. Wyłom w tym modelu uczynili już w XVIII w. Anglicy. Wpadli oni na pomysł sprowadzania do Chin uprawianego w ich indyjskich posiadłościach opium. Skonfiskowanie w 1839 r. zapasów narkotyku przez rząd chiński, chcący przeciwdziałać rozprzestrzenianiu się nałogu, stało się przyczyną wybuchu pierwszej z trzech tzw. wojen opiumowychwojny opiumowewojen opiumowych, z których ostatnia zakończyła się w 1860 roku.

RfcgB6hTGT7To

Ilustracja przedstawia scenę bitwy morskiej. Na pierwszym planie po zbiorniku wodnym płyną dwie łódki z ludźmi, którzy wiosłują. Na drugim planie jest dużo statków i okrętów. Jeden z nich płonie, jest nad nim chmura dymu. W oddali są góry.

Na mocy traktatu w Nankinie, zawartego w 1842 r., a kończącego już pierwszą wojnę, Anglia wymusiła przyznanie jej wyspy Hongkong (w 1898 r. uściślono, że będzie ją dzierżawiła przez 99 lat), wysoką kontrybucjękontrybucjakontrybucję oraz otwarcie chińskich portów dla swych kupców wraz z prawem eksterytorialnościeksterytorialnośćeksterytorialności i możliwością stacjonowania w nich brytyjskiej floty wojennej. Traktaty o zbliżonej treści zostały podpisane również z Francją i Stanami Zjednoczonymi. Sytuację dynastii mandżurskiej pogarszały liczne powstania chłopskie, z których największym było powstanie tajpingówpowstanie tajpingówpowstanie tajpingów w latach 1851–1864, stłumione dzięki interwencji państw europejskich. Stało się to okazją do wymuszenia na Chinach kolejnych kontrybucji i daleko idących koncesji w obrocie gospodarczym.

Ciekawostka

Państwo Środka

Określenie Chin mianem Państwa Środka jest pochodną przekonania Chińczyków o tym, że ich kraj stanowi centrum świata, a oni sami przewyższają znaczeniem politycznym i kulturą wszystkie inne ludy, które traktowano jako barbarzyńskie. Gdy Matteo Ricci zaprezentował Chińczykom europejskie mapy, ci zareagowali niechętnie, gdyż Chiny umieszczono na nich nie w środku, lecz na uboczu. Aby zyskać przychylność gospodarzy, misjonarz polecił przeskalować mapy, tak aby Chiny znalazły się w centrum świata.

R1IStueUfzRIR

Chińska mapa świata z 1763 r. Na mapie można rozpoznać Afrykę połączoną z Europą i Azją, Australię, Amerykę Północną i Południową, Antarktydę i Arktykę.

Japonia

R1H8fvd3KDebP1

Ilustracja przedstawia samuraja w zbroi. Na zbroję ma założoną długą, materiałową kamizelkę, na głowie posiada hełm, a na stopy ma założone sandały. Wokół talii zawiązana jest chusta, do której przytroczony jest miecz, lewą ręką przytrzymuje drugi. W prawej dłoni trzyma białą flagę.

Formalnie Kraj Kwitnącej Wiśni był cesarstwem, ale w rzeczywistości rządziły nim wielkie rody książęce, których przedstawiciele dzierżyli na zasadzie lenna (jap. han) wielkie połacie kraju. Ich zarządcy, nazywani daymio, mieli do dyspozycji siłę zbrojną złożoną z samurajów, czyli rycerzy, którzy najczęściej nie posiadali własnej ziemi, lecz byli utrzymywani przez swych panów. Materialną zależność umacniał kodeks honorowy – bushidō, nakazujący bezwzględną lojalność wobec pana, aż do gotowości popełnienia samobójstwa na jego żądanie. Samurajowie, którym przysługiwało prawo noszenia dwóch mieczy, tworzyli elitę społeczeństwa, ściśle odgrodzoną od mieszczan i chłopów. Ci ostatni uprawiali przede wszystkim ryż, który w Japonii był podstawowym pożywieniem, a zarazem miarą wartości. Od 30% do 50% chłopskich zbiorów oddawano w ramach daniny panom, którzy przeznaczali je na utrzymanie własne oraz rozdzielali między samurajów.

Władza centralna spoczywała w rękach dziedzicznych dyktatorów wojskowych – szogunówszogunszogunów, stojących na czele rady wojskowej i sprawujących władzę w imieniu cesarza. Trwające prawie sto lat wojny, zapoczątkowane w ostatniej ćwierci XV w., osłabiły ich pozycję. W 1587 r. Hideyoshi Toyotomi zjednoczył kraj i odtąd rządził nim w imieniu szoguna, używając tytułu regenta i kanclerza. Po jego śmierci doszło do wojny domowej, z której zwycięsko wyszedł Ieyasu Tokugawa. Objął on władzę, przyjmując tytuł szoguna, a założona przez niego dynastia szogunów rządziła krajem aż do 1868 roku.

Rei3Y3ot91Scu1

Ilustracja przedstawia mężczyznę ubranego w habit, biały kołnierz oraz pelerynę. Ma brodę oraz wąsy. Na środku głowy jest łysy, po bokach głowy ma falowane włosy. Za jego głową znajduje się aureola. Jego ręce są skrzyżowane na klatce piersiowej - prawą ręką dotyka serca, które jest połączone z krzyżem. Na krzyżu jest Jezus z napisem IHS. Wokół krzyża są głowy aniołów ze skrzydłami oraz rozbłysk światła i napis. Na dole obrazu jest rząd liter i znaki.

Pierwsi Europejczycy pojawili się w Japonii w 1543 roku. Sześć lat później do Kraju Kwitnącej Wiśni dotarł św. Franciszek Ksawery i rozpoczął misję chrystianizacyjną, którą kontynuowali duchowni hiszpańscy przybyli z Filipin. Chrześcijaństwo i korzystny handel łączyły się w oczach Japończyków w jedno i w tym właśnie należy upatrywać sukcesu nowej wiary. Do 1580 r. na chrześcijaństwo przeszło 150 tys. Japończyków, wyznających dotąd szintoizmszintoizmszintoizm i buddyzmbuddyzmbuddyzm, a w początkach XVII w. liczbę wyznawców szacuje się już na 300 do 700 tys. Oprócz nowej religii wyspiarze przejmowali od Europejczyków takie wynalazki, jak zegary mechaniczne i broń palną, którą udoskonalili i produkowali w wielkich ilościach.

RsJF9uOfQMBIX1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku o wschodnich rysach twarzy. Jest ubrany w kimono, na głowie ma czapkę. Jest otyły, ma wąsy i bródkę. Siedzi na podłodze ze skrzyżowanymi nogami.

Spokój nie trwał jednak długo, gdyż przybywający na wyspy japońskie Holendrzy i Anglicy zaczęli straszyć miejscowych (nie bez słuszności), że chrystianizacja jest pierwszym krokiem na drodze do dominacji politycznej Hiszpanów. Z chwilą zjednoczenia Japonii Europejczycy przestali być użyteczni w takim stopniu, jak dotąd. Pierwszy edykt przeciw chrześcijaństwu wydano w 1587 r., a 10 lat później rozpoczęło się szykanowanie wiernych. Zakaz wyznawania nowej wiary ogłoszony w 1602 r. stał się podstawą okrutnych prześladowań, których końcowym aktem była rzeź chrześcijan w 1637 roku. Tym represjom towarzyszyły kroki wymierzone przeciwko cudzoziemcom: obcym statkom zakazano zawijania do portów japońskich, Japończykom zaś opuszczania kraju. Cudzoziemców wygnano, jedyny wyjątek czyniąc dla Holendrów, którzy mogli rezydować na wyspie Deshima koło Nagasaki, gdzie do ich dyspozycji oddano dwie ulice.

Izolacja Japonii trwała do 1854 r., kiedy otwarcie portów wymusiła flota amerykańska pod dowództwem komandora Perry’ego. W ślad za Stanami Zjednoczonymi poszły kraje europejskie, jednak Kraj Kwitnącej Wiśni zdołał zapobiec powtórzeniu się doświadczeń chińskich: w 1868 r. obalono szogunat, a władzę przejął cesarz Mutsuhito. Jego trwające blisko 45 lat panowanie – epoka Meiji (takie imię przyjął Mutsuhito) – było okresem szybkiej modernizacji kraju w duchu europejsko‑amerykańskim.

Słownik

Słowa kluczowe

kolonializm, izolacjonizm, Indie, Azja, Chiny, Japonia, europocentryzm, odkrycia geograficzne, nowożytny kolonializm europejski, świat w II połowie XIX w., świat na początku XX w.

Bibliografia

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.