Przeczytaj
Basen Oceanu Indyjskiego
W 1526 r. sułtanat Delhi opanował władca Kabulu Babur. Ten wybitny wódz, a zarazem poeta i pamiętnikarz, dzięki serii zwycięstw na gruzach sułtanatu utworzył Imperium Wielkiego MogołaImperium Wielkiego Mogoła. Pod władzą jego następców znalazła się część Półwyspu Indyjskiego położona na północ od rzeki Godawari. Rozkwit imperium przypadł na panowanie Akbara, który w drugiej połowie XVI w. zreformował system administracyjny oraz zlikwidował niższe prawa ludności niemuzułmańskiej. Ten ostatni krok był zgodny z programem reformy religijnej, która miała doprowadzić do połączenia islamuislamu i hinduizmuhinduizmu. Wkrótce jednak politykę tę zarzucono. Rządzący w latach 1658‑1707 Aurangzeb pragnął zbudować jednolite muzułmańskie państwo, co doprowadziło do serii wojen wewnętrznych. Po jego śmierci na początku XVIII w. kraj pogrążył się w walkach między hinduskimi książętami i mogolskimi urzędnikami. Chaos spotęgował najazd perski w 1739 roku. Odtąd Mogołowie byli już tylko formalnymi zwierzchnikami swojego kraju.
Europejczyków przyciągały do Indii korzenie, tkaniny i barwniki. W 1498 r. Vasco da Gama dotarł do położonego na zachodnim (malabarskim) wybrzeżu Indii portu Kalikat. Portugalczycy, wierni zasadzie umacniania pozycji handlowej poprzez tworzenie faktoriifaktorii, założyli swą główną siedzibę w Goa. Chcieli oni zmonopolizowaćzmonopolizować handel przyprawami na rynku europejskim i wyprzeć zeń Wenecjan, którzy sprowadzali pieprz tradycyjną drogą przez Bliski Wschód. Drugim celem przybyszów było zdobycie kontroli nad szlakami morskimi Oceanu Indyjskiego. W handlu pieprzem Portugalczycy zdobyli 40% europejskiego rynku, w Azji zaś każdy statek handlowy musiał im płacić specjalną opłatę licencyjną. Wielkie zyski, jakie przynosił handel korzenny, przyciągnęły na Ocean Indyjski Hiszpanów, którzy zmonopolizowali rynek i zajęli miejsce Portugalczyków jako przewoźnicy. Z kolei od początku XVII w. sprowadzaniem do Europy wytwarzanych w Indiach tkanin bawełnianych zajęli się Holendrzy.
W tym samym stuleciu Anglicy założyli swe bazy handlowe na terenie Imperium Wielkiego Mogoła: w Suracie i Bombaju na zachodnim wybrzeżu Półwyspu Indyjskiego oraz w Madrasie i Kalkucie na wybrzeżu wschodnim (koromandelskim). Rywalizujący ze sobą książęta hinduscy i urzędnicy mogolscy coraz częściej odwoływali się w konfliktach wewnętrznych do Anglików, niekiedy traktując ich jako potencjalnych płatników łapówek. Do decydującego starcia doszło w 1757 r. pod Plassey (Palasi), gdzie liczące 3 tys. ludzi siły brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej pobiły 50 tys. żołnierzy mogolskiego nababanababa Bengalu. Zawarty następnie pokój oddawał pod kontrolę Kompanii rozległe terytorium Bengalu. Podjęta przez Mogoła w 1764 r. interwencja zakończyła się klęską. Z czasem Anglicy wyeliminowali z Indii wpływy francuskie, a u schyłku XVIII w., w dobie europejskich wojen z Francją, rozpoczęli podbój całych Indii, by w ten sposób ostatecznie zniweczyć ambicje kolonialne konkurentów. Do 1849 r. podbój został zakończony. W 1858 r. zlikwidowano państwo Wielkiego Mogoła i Kompanię Wschodnioindyjską, która dotąd prowadziła w Indiach własną politykę. Cesarzową Indii została królowa Wiktoria.
Chiny
Od 1368 r. państwem chińskim rządziła rodzima dynastia Ming, a po jej upadku w 1644 r. w wyniku powstania chłopskiego władzę objęła pochodząca z Mandżurii dynastia Cing, która panowała aż do 1912 roku. Dzieje polityczne Chin XVI w. wypełniły wieloletnie wojny z Mongołami i Japonią. Powodem tych ostatnich był spór o zwierzchnictwo nad Koreą, której zdobycie Japończycy uważali za wstęp do podboju samych Chin. Ich agresję odparto jednak w 1598 roku.
Głównymi produktami chińskiego rolnictwa były: ryż, pszenica, proso i jęczmień. Utrzymanie przy życiu licznej ludności oraz rozbudowanej biurokracji i armii wymagało intensyfikacji upraw, która nie byłaby możliwa bez zapewnienia dostatku wody. Już w VI w. Chińczycy nauczyli się gospodarować jej zasobami, budując gęstą sieć kanałów irygacyjnychirygacyjnych. Obok nich budowano kanały służące do transportu śródlądowego. Na potrzeby gigantycznych inwestycji wodnych mobilizowano masy robotników. By podołać temu zadaniu, konieczna była rozbudowana administracja, wzmocniona charyzmą cesarza, którego uznawano za wcielenie boga. Dzięki rozwiniętym stosunkom towarowo‑pieniężnym ukształtowały się wielkie miasta – m.in. Nankin, do XV w. stolica Chin, i Pekin – w których rozwijało się rzemiosło. Chińską specjalnością były: porcelana, papier, tkaniny jedwabne i bawełniane oraz przedmioty żelazne i miedziane. Rzemiosło i handel zagraniczny podlegały ścisłej reglamentacji przez państwo, a wytwarzanie porcelany było monopolem cesarskim.
W 1516 r. do Państwa Środka dotarli Portugalczycy, a 41 lat później uzyskali oni prawo pobytu i handlu w Makau. Niedługo potem w Chinach pojawili się Hiszpanie i Anglicy oraz Holendrzy, którzy zajęli dzisiejszy Tajwan. Docierający do chińskich portów, usytuowanych na wybrzeżach Azji i otaczających je wyspach, Europejczycy nie mieli jednak prawa wstępu do środka kraju, co dotyczyło także katolickich misjonarzy. Odnoszący duszpasterskie sukcesy w Indiach, na Malakce i w Japonii hiszpański jezuita, św. Franciszek Ksawery, bezskutecznie próbował dostać się do wnętrza Chin. Częściowym sukcesem zakończyła się dopiero misja włoskiego jezuity Matteo Ricciego. Aby otworzyć sobie drogę do wnętrza kraju, starał się on zaimponować miejscowym elitom europejską wiedzą astronomiczną, sztuką kartograficzną i narzędziami precyzyjnymi, takimi jak np. zegary mechaniczne. Dzięki temu w 1601 r. Ricci został wpuszczony do stolicy Państwa Środka. Misjonarz ok. 2 tys. osób przekonał do przejścia na chrześcijaństwo i pozostawił po sobie wykład doktryny chrześcijańskiej ujęty w formę tak lubianych przez Chińczyków aforyzmów.
Podstawowym problemem europejskiej wymiany z Chinami był niekorzystny bilans handlowy: kupcy, skupieni głównie w Kantonie, płacili gotówką za herbatę i jedwab. Jedynie Rosjanie, którzy pod koniec XVII w. nawiązali kontakty handlowe z Państwem Środka, zachowali zrównoważony bilans, płacąc za towary chińskie skórami. Wyłom w tym modelu uczynili już w XVIII w. Anglicy. Wpadli oni na pomysł sprowadzania do Chin uprawianego w ich indyjskich posiadłościach opium. Skonfiskowanie w 1839 r. zapasów narkotyku przez rząd chiński, chcący przeciwdziałać rozprzestrzenianiu się nałogu, stało się przyczyną wybuchu pierwszej z trzech tzw. wojen opiumowychwojen opiumowych, z których ostatnia zakończyła się w 1860 roku.
Na mocy traktatu w Nankinie, zawartego w 1842 r., a kończącego już pierwszą wojnę, Anglia wymusiła przyznanie jej wyspy Hongkong (w 1898 r. uściślono, że będzie ją dzierżawiła przez 99 lat), wysoką kontrybucjękontrybucję oraz otwarcie chińskich portów dla swych kupców wraz z prawem eksterytorialnościeksterytorialności i możliwością stacjonowania w nich brytyjskiej floty wojennej. Traktaty o zbliżonej treści zostały podpisane również z Francją i Stanami Zjednoczonymi. Sytuację dynastii mandżurskiej pogarszały liczne powstania chłopskie, z których największym było powstanie tajpingówpowstanie tajpingów w latach 1851–1864, stłumione dzięki interwencji państw europejskich. Stało się to okazją do wymuszenia na Chinach kolejnych kontrybucji i daleko idących koncesji w obrocie gospodarczym.
Państwo Środka
Określenie Chin mianem Państwa Środka jest pochodną przekonania Chińczyków o tym, że ich kraj stanowi centrum świata, a oni sami przewyższają znaczeniem politycznym i kulturą wszystkie inne ludy, które traktowano jako barbarzyńskie. Gdy Matteo Ricci zaprezentował Chińczykom europejskie mapy, ci zareagowali niechętnie, gdyż Chiny umieszczono na nich nie w środku, lecz na uboczu. Aby zyskać przychylność gospodarzy, misjonarz polecił przeskalować mapy, tak aby Chiny znalazły się w centrum świata.
Japonia
Formalnie Kraj Kwitnącej Wiśni był cesarstwem, ale w rzeczywistości rządziły nim wielkie rody książęce, których przedstawiciele dzierżyli na zasadzie lenna (jap. han) wielkie połacie kraju. Ich zarządcy, nazywani daymio, mieli do dyspozycji siłę zbrojną złożoną z samurajów, czyli rycerzy, którzy najczęściej nie posiadali własnej ziemi, lecz byli utrzymywani przez swych panów. Materialną zależność umacniał kodeks honorowy – bushidō, nakazujący bezwzględną lojalność wobec pana, aż do gotowości popełnienia samobójstwa na jego żądanie. Samurajowie, którym przysługiwało prawo noszenia dwóch mieczy, tworzyli elitę społeczeństwa, ściśle odgrodzoną od mieszczan i chłopów. Ci ostatni uprawiali przede wszystkim ryż, który w Japonii był podstawowym pożywieniem, a zarazem miarą wartości. Od 30% do 50% chłopskich zbiorów oddawano w ramach daniny panom, którzy przeznaczali je na utrzymanie własne oraz rozdzielali między samurajów.
Władza centralna spoczywała w rękach dziedzicznych dyktatorów wojskowych – szogunówszogunów, stojących na czele rady wojskowej i sprawujących władzę w imieniu cesarza. Trwające prawie sto lat wojny, zapoczątkowane w ostatniej ćwierci XV w., osłabiły ich pozycję. W 1587 r. Hideyoshi Toyotomi zjednoczył kraj i odtąd rządził nim w imieniu szoguna, używając tytułu regenta i kanclerza. Po jego śmierci doszło do wojny domowej, z której zwycięsko wyszedł Ieyasu Tokugawa. Objął on władzę, przyjmując tytuł szoguna, a założona przez niego dynastia szogunów rządziła krajem aż do 1868 roku.
Kraj Kwitnącej Wiśni
Wiśnia jest – poza chryzantemą – najważniejszym symbolem Japonii. Jej bujne kwitnienie i szybkie przekwitanie często interpretuje się jako alegorię życia ludzkiego i upływu czasu.
Pierwsi Europejczycy pojawili się w Japonii w 1543 roku. Sześć lat później do Kraju Kwitnącej Wiśni dotarł św. Franciszek Ksawery i rozpoczął misję chrystianizacyjną, którą kontynuowali duchowni hiszpańscy przybyli z Filipin. Chrześcijaństwo i korzystny handel łączyły się w oczach Japończyków w jedno i w tym właśnie należy upatrywać sukcesu nowej wiary. Do 1580 r. na chrześcijaństwo przeszło 150 tys. Japończyków, wyznających dotąd szintoizmszintoizm i buddyzmbuddyzm, a w początkach XVII w. liczbę wyznawców szacuje się już na 300 do 700 tys. Oprócz nowej religii wyspiarze przejmowali od Europejczyków takie wynalazki, jak zegary mechaniczne i broń palną, którą udoskonalili i produkowali w wielkich ilościach.
Spokój nie trwał jednak długo, gdyż przybywający na wyspy japońskie Holendrzy i Anglicy zaczęli straszyć miejscowych (nie bez słuszności), że chrystianizacja jest pierwszym krokiem na drodze do dominacji politycznej Hiszpanów. Z chwilą zjednoczenia Japonii Europejczycy przestali być użyteczni w takim stopniu, jak dotąd. Pierwszy edykt przeciw chrześcijaństwu wydano w 1587 r., a 10 lat później rozpoczęło się szykanowanie wiernych. Zakaz wyznawania nowej wiary ogłoszony w 1602 r. stał się podstawą okrutnych prześladowań, których końcowym aktem była rzeź chrześcijan w 1637 roku. Tym represjom towarzyszyły kroki wymierzone przeciwko cudzoziemcom: obcym statkom zakazano zawijania do portów japońskich, Japończykom zaś opuszczania kraju. Cudzoziemców wygnano, jedyny wyjątek czyniąc dla Holendrów, którzy mogli rezydować na wyspie Deshima koło Nagasaki, gdzie do ich dyspozycji oddano dwie ulice.
Izolacja Japonii trwała do 1854 r., kiedy otwarcie portów wymusiła flota amerykańska pod dowództwem komandora Perry’ego. W ślad za Stanami Zjednoczonymi poszły kraje europejskie, jednak Kraj Kwitnącej Wiśni zdołał zapobiec powtórzeniu się doświadczeń chińskich: w 1868 r. obalono szogunat, a władzę przejął cesarz Mutsuhito. Jego trwające blisko 45 lat panowanie – epoka Meiji (takie imię przyjął Mutsuhito) – było okresem szybkiej modernizacji kraju w duchu europejsko‑amerykańskim.
Słownik
system religijny i filozoficzny założony przez żyjącego na przełomie VI i V w. p.n.e. Siddharthę Gautamę, zwanego Buddą (oświeconym); nauki buddyjskie opierają się na tzw. Czterech Szlachetnych Prawdach, które miały dopomagać człowiekowi w uwolnieniu się od cierpienia
wyłączenie spod władzy danego państwa przebywających na jego terenie reprezentantów innych krajów (np. dyplomatów) lub należących do nich obiektów (np. domów, statków).
(łac. faktoria) zakładana w krajach kolonialnych placówka handlowa, punkt spotkań kupców z Europy z lokalną ludnością, miejsce gromadzenia towarów kolonialnych, wysyłanych następnie do Europy
(pers. Hindu - Indie) termin zbiorczy religii naturalnych występujących na Półwyspie Indyjskim
muzułmańskie państwo w północnych Indiach istniejące od XVI do XIX w.; rządziła nim turecko‑mongolska dynastia zwana Mogołami lub Wielkimi Mogołami
zabiegi rolnicze polegające na dostarczaniu wody do gleby w celu polepszenia jej jakości, wymagające budowy specjalnego systemu melioracyjnego, stosowane już w starożytności
(arab., poddanie się [Bogu]) religia monoteistyczna, zapoczątkowana przez Mahometa i zakładająca wiarę w jedynego Boga – Allaha; to druga po chrześcijaństwie religia na świecie; obecnie w islamie dominują trzy główne nurty: sunnizm, szyizm i charydżyzm
ustalana w traktatach pokojowych danina, płacona przez pokonane państwo zwycięzcom (w odniesieniu do średniowiecza stosuje się synonimiczne określenie trybut) albo przez ludność zajętego kraju władzom okupacyjnym; zakazana w 1949 r. przez konwencję genewską o ochronie ludności cywilnej w czasie wojny.
wyłączne prawo do produkcji lub handlu w jakiejś dziedzinie; też: przedsiębiorstwo mające takie prawo
zarządca prowincji lub książę w północnych Indiach w XVII–XIX w.
wielkie powstanie ludowe w Chinach w latach 1851‑1864; skierowane przeciw mandżurskiej dynastii Cing (Qing) i wywołane kryzysem ekonomicznym oraz rozprężeniem władzy; zakończyło się klęską powstańców oraz osłabieniem dynastii Qing
tradycyjna religia Japonii, oparta na wierze w wielu bogów oraz szacunku dla przodków.
(jap. shogun - dowódca) tytuł noszony przez japońskich namiestników wojskowych zarządzających w dawnej Japonii (zwłaszcza w XVII–XIX w.) faktycznie państwem
wojny kolonialne Wielkiej Brytanii i Francji z cesarskimi Chinami mające na celu wymuszenie ustępstw handlowych, m.in. w handlu opium; wyróżniamy dwie: I wojna opiumowa toczona w latach 1839‑1842 oraz II wojna opiumowa w latach 1856‑1860
Słowa kluczowe
kolonializm, izolacjonizm, Indie, Azja, Chiny, Japonia, europocentryzm, odkrycia geograficzne, nowożytny kolonializm europejski, świat w II połowie XIX w., świat na początku XX w.
Bibliografia
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.