Przeczytaj
Uspokajanie wzburzonych nastrojów
Władysław Sikorski zginął w Gibraltarze podczas powrotu z inspekcji sił Armii Polskiej na Bliskim Wschodzie. Na tę podróż zdecydował się z kilku powodów. Przede wszystkim ze względu na bardzo napięte stosunki polsko‑sowieckie, będące wynikiem podania przez Niemców w kwietniu 1943 r. informacji o odnalezieniu grobów polskich oficerów pomordowanych przez NKWDNKWD podczas sowieckiej okupacji wschodnich ziem II Rzeczypospolitej. Polski rząd na emigracji domagał się od ZSRS informacji i wyjaśnienia sprawy, a tymczasem Stany Zjednoczone i Anglia naciskały na Polaków, aby unormowali stosunki ze Związkiem Sowieckim, nie chcąc ryzykować utraty tak ważnego sojusznika koalicji antyhitlerowskiej.
Tymczasem informacja o sowieckiej zbrodni w Katyniu dotarła do polskich żołnierzy stacjonujących na Bliskim Wschodzie, którzy wcześniej przetrzymywani byli w więzieniach i obozach na terenie ZSRS; coraz większy niepokój w armii groził buntem. Sikorski chciał odwiedzić polskich żołnierzy i dowódców, uspokoić nastroje, a być może, wracając, udać się do Moskwy na rozmowy z sowieckimi władzami. Jeszcze przed podróżą, 11 maja 1943 r., dwaj członkowie rządu – Wacław Komarnicki i Marian Seyda – zwracali się listownie do Sikorskiego, by nie leciał na Bliski Wschód, ponieważ nastroje wśród żołnierzy podniecone zbrodniczą agitacją niektórych żywiołów (...) czynią tę podróż niebezpieczną dla Pana Generała
. Sikorski twardo odpowiadał, że nie może przedkładać względów własnego bezpieczeństwa nad obowiązki. Pod koniec maja 1943 r. ruszył w kilkutygodniową inspekcję polskich wojsk. Na Gibraltarze zatrzymał się w drodze powrotnej z Kairu do Anglii.
Tajemnicza katastrofa
Władysław Sikorski spędził na Gibraltarze nieco ponad dobę – spotykał się z amerykańskimi i francuskimi dyplomatami, odebrał defiladę jednego z brytyjskich pułków, a wieczorem wziął udział w bankiecie wydanym przez gubernatora gen. Mac Farlane'a. Do katastrofy doszło o godzinie 23:07, kilkanaście sekund po wystartowaniu samolotu z lotniska. Zgodnie z oficjalną wersją wydarzeń przyczyną katastrofy było zablokowanie sterów, a najważniejszym dowodem – zeznania ocalałego pilota. Razem z gen. Sikorskim zginęła jego córka Zofia (według wersji oficjalnej) i szef sztabu Naczelnego Wodza Tadeusz Klimecki oraz kilkanaście innych osób. Ciała córki i czterech innych osób mających znajdować się na pokładzie nigdy nie odnaleziono.
Pojawiła się więc hipoteza, że nie był to wypadek, lecz zamach; że wybuch, który zniszczył samolot, nastąpił w wyniku eksplozji bomby już po tym, kiedy samolot znalazł się w wodzie. Ponadto kuriera, który miał lecieć z Sikorskim, znaleziono zastrzelonego na lotnisku. Dodatkowo do teorii spiskowych przyczyniły się okoliczności pogrzebu generała, nie przeprowadzono bowiem oficjalnie sekcji zwłok. Władysława Sikorskiego pochowano 16 lipca 1943 r. na cmentarzu lotników polskich w angielskim Newark. Dopiero po pół wieku później szczątki generała przewieziono do Polski i złożono z honorami w krypcie na Wawelu.
Wskaż elementy wskazujące na uroczysty charakter procesji.
Wypadek czy zamach?
Do tej pory brytyjskie archiwa udostępniły tylko część dokumentacji dotyczącej katastrofy, która nie wyjaśnia jej dostatecznie. Normalnie dokumenty utajniane są na 30 lat. Tuż po śmierci Władysława Sikorskiego nasi sojusznicy wydłużyli ten okres do 50 lat. Po upływie tego terminu przedłużyli okres karencji o kolejne 40 lat. Jeśli nic się nie zmieni, to dokumenty dotyczące śmierci polskiego premiera poznamy dopiero w 2033 roku. Część zwolenników teorii zamachu wysuwa na tej podstawie wniosek, że Brytyjczycy byli zamieszani w śmierć gen. Sikorskiego. Bardziej powściągliwi tłumaczą to niechęcią służb angielskich do przyznania się do zaniedbań w procedurach bezpieczeństwa. Wszyscy są jednak zgodni, że dochodzenie przeprowadzono niestarannie, nie określono nawet, jaka była bezpośrednia przyczyna śmierci generała. Spore zainteresowanie wzbudziła wersja, że zginął on od strzału. Dopiero w latach 2008–2009 na wniosek Instytutu Pamięci Narodowej przeprowadzono ekshumację ciała gen. Sikorskiego, której wyniki obaliły tę tezę. Wówczas ustalono także, że zginął on w wyniku obrażeń wielu narządów, charakterystycznych dla ofiar katastrof komunikacyjnych.
Faktem jest, że ówczesnym szefem Secret Intelligence Service (brytyjskiego wywiadu wojskowego) w tym rejonie był Kim Philby, zdemaskowany później jako agent radziecki. I to właśnie dlatego Związek Sowiecki był najczęściej wskazywany jako inicjator ewentualnego zamachu. Tego dnia tuż obok samolotu Sikorskiego na płycie lotniska stała maszyna ambasadora ZSRS w Londynie Iwana Majskiego, co miało stwarzać okazję do przygotowania sabotażusabotażu. Naciski Rosjan na Wielką Brytanię w celu usunięcia rządu „o faszystowskich tendencjach”, jak władze radzieckie określały gabinet Sikorskiego, pojawiły się już w 1941 r., a przybrały na sile w 1943 r. po odkryciu w Katyniu grobów zamordowanych oficerów polskich. Doszło wówczas do zerwania stosunków ZSRS z rządem polskim. Jak jednak podkreśla historyk Jacek Tebinka w pracy:
Śmierć generała Władysława Sikorskiego w świetle nowych dokumentów brytyjskichŚmierć polskiego premiera była na pewno najbardziej korzystna dla Stalina. Warto jednak pamiętać, iż polityka Sikorskiego wobec Kremla znalazła się w martwym punkcie po zerwaniu przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z rządem polskim w kwietniu 1943 r. USA i Wielka Brytania nie zamierzały popierać Polaków w konflikcie z Moskwą. Stalin miał pełną świadomość tego faktu w lecie 1943 r. i nie musiał podejmować próby zabicia polskiego premiera. Co więcej, w tym czasie, w obu zachodnich stolicach, dojrzewała już koncepcja poparcia żądań ZSRR oparcia granicy polsko‑radzieckiej na tzw. linii Curzona. Churchill i Roosevelt uczynili to bez zgody rządu polskiego w czasie teherańskiego spotkania ze Stalinem jesienią 1943 r. Zapewne zrobiliby to również, gdyby Sikorski nie zginął, jeśli nie w Teheranie, to później. W razie sprzeciwu Brytyjczycy posłużyliby się wobec Sikorskiego, tak jak wobec jego następcy Stanisława Mikołajczyka, coraz bardziej brutalną perswazją, a w ostateczności doprowadziliby do izolacji politycznej jego rządu.
Źródło: J. Tebinka, Śmierć generała Władysława Sikorskiego w świetle nowych dokumentów brytyjskich, s. 171.
Pojawiła się także hipoteza, że o „usunięcie” gen. Sikorskiego postarali się opozycyjni wobec niego polscy politycy wywodzący się ze środowisk sanacyjnych. Ówczesny premier polskiego rządu na uchodźstwie krytykowany był m.in. przez część swoich ministrów za zbyt łagodne podejście do sprawy zbrodni katyńskiej, w samym rządzie dochodziło do wewnętrznych tarć, ale nie ma na dowodów, które potwierdzałyby taką sugestię.
Wśród podejrzanych są także naturalnie Niemcy. Jednak im, z uwagi na dyplomatyczny konflikt polsko‑radziecki, którego główną postacią był Władysław Sikorski, wcale nie zależało tak bardzo na śmierci polskiego premiera, choć oczywiście spadek morale Polaków z powodu śmierci ich wodza był okupantowi na rękę. Poza tym w odtajnionych i spenetrowanych archiwach niemieckich nie ma żadnych śladów wskazujących na udział niemieckiego wywiadu.
Propaganda hitlerowska nie omieszkała wykorzystać śmierć Naczelnego Wodza do wywołania niechęci wśród Polaków do aliantówaliantów. Pojawiające się wówczas informacje jednoznacznie rozstrzygały, iż wypadek był sprytnie zaplanowaną akcją wymierzoną w gen. Sikorskiego, który stawał się dla Anglii, USA i ZSRS postacią problematyczną. Sugestie o udziale służb państw sprzymierzonych w zabójstwie „niewygodnego” dla nich polityka pojawiły się nie tylko w prasie gadzinowejprasie gadzinowej, lecz także w fałszywkach udających ulotki konspiracyjne, by uwiarygodnić te informacje. Polska Podziemna zareagowała jednak w sposób zdecydowany, zaprzeczając stanowczo niemieckim doniesieniom.
Władze polskie po śmierci gen. Sikorskiego
Po śmierci gen. Sikorskiego nowym premierem Rządu RP na uchodźstwie został Stanisław Mikołajczyk, a Naczelnym Wodzem gen. Kazimierz Sosnkowski. Śmierć Sikorskiego, który dążył do współpracy aliantów i porozumienia z ZSRS, oznaczała osłabienie pozycji Polski w obozie sojuszników. Zwłaszcza wobec polityki Stalina, który dążył do międzynarodowej izolacji polskiego rządu na uchodźstwie, zapewnienia dla ZSRS jak najkorzystniejszych ustaleń co do granicy z Polską oraz rozciągnięcia nad nią sowieckich wpływów. Jej ukoronowaniem były ustalenia konferencji w Teheranie w kwestii przyszłości Europy, w tym Polski, a w szczególności jej granic i usytuowania geopolitycznego.
Słownik
(ros. Narodnyj komissariat wnutriennich dieł, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) ministerstwo wchodzące w skład rządu ZSRS – Rady Komisarzy Ludowych, istniejący pod tą nazwą w latach 1917–1946 i zastąpiony przez KGB; organ odpowiedzialny za represje (w tym wielkie czystki)
działania prowadzone bez użycia broni, mające na celu osłabienie gospodarcze i militarne nieprzyjacielskiego państwa
(z franc. alliance – przymierze) państwa walczące przeciwko państwom Osi podczas II wojny światowej
nazwa stosowana dla prasy wydawanej w języku polskim podczas II wojny św. przez okupanta niemieckiego oraz sowieckiego na zajętych ziemiach Rzeczpospolitej; jej celem była propaganda i kształtowanie oczekiwanego przez władze hitlerowskie i sowieckie sposobu myślenia u ludności na okupowanych terenach
Słowa kluczowe
układ Sikorski‑Majski, rząd RP na uchodźstwie, stosunki sowiecko‑polskie, II wojna światowa, Polska pod okupacją, ziemie polskie pod okupacją, katastrofa gibraltarska, Władysław Sikorski
Bibliografia
Układ Sikorski‑Majski. Wybór dokumentów, oprac. E. Duraczyński, Warszawa 1990.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
O. Terlecki, Generał Sikorski, Kraków 1981.
J. Tebinka, Śmierć generała Władysława Sikorskiego w świetle nowych dokumentów brytyjskich [w:] Dzieje Najnowsze, Rocznik XXXIII — 2001, 3; bazhum.muzhp.pl