Liczebniki główne

Liczebniki główne tworzą albo związki zgody, albo związki rządu. Obowiązują tu następujące reguły:

  • liczebniki 2–4 lub takie, których jedności wynoszą 2–4, tworzą związki zgodyzwiązek zgodyzwiązki zgody: Czy cztery koty mogą jeść z jednej miseczki?; Do końca lekcji zostały trzydzieści dwie minuty;

  • Liczebniki 1 (lub mające w rzędzie jedności 1) oraz od 5 wzwyż (5–21, 15–31, 25–41 itd.) tworzą związki rząduzwiązek rząduzwiązki rządu oraz łączą się z orzeczeniem w formie czasownika liczby pojedynczej, prócz tego w czasie przeszłym i trybie przypuszczającym czasownik przybiera formę nijaką: Osiem godzin minęło jak z bicza strzelił; Z konta zniknęło nagle trzysta czterdzieści jeden złotych; Na koncercie zagra czternaście gwiazd.

RnRY36pZgTYsS
Źródło: pixabay, domena publiczna.

Liczebniki zbiorowe, nieokreślone typu kilkoro i liczebnik oboje

Liczebniki zbiorowe, takie jak np. dwoje, siedemdziesięcioro pięcioro, dwanaścioro, a także nieokreślone typu kilkoro, wymagają:

  • albo rzeczownika rodzaju nijakiego oznaczającego istoty młode, przy czym są to rzeczowniki prawie wyłącznie te, które w mianowniku kończą się na -ę: kocię, źrebię (ale też: dziecko);

  • albo rzeczownika/zaimka oznaczającego zbiory osób będących przedstawicielami różnych płci;

  • albo niektórych rzeczowników mających tylko liczbę mnogą, np. skrzypce, drzwi.

Takie rzeczowniki/zaimki w większości przypadków łączą się z liczebnikiem w związku rządu, przyjmując formę dopełniacza liczby mnogiej: dwoje dzieci, siedemdziesięcioro pięcioro osób, kilkanaścioro pracowników. Jeśli związek taki jest podmiotem, orzeczenie przyjmuje formę liczby pojedynczej, a w czasie przeszłym i trybie przypuszczającym formę liczby pojedynczej rodzaju nijakiego: Na podwórku bawiło się dwoje dzieci; Na spotkanie przyszło siedemdziesięcioro pięcioro osób; W ciągu zaledwie tygodnia kilkanaścioro osób straciło pracę w tej firmie.

Zapamiętaj!

Opisana wyżej składnia jest uznawana za typową dla liczebnika, co oznacza, że stosunkowo najwięcej liczebników tworzy związki składniowe z rzeczownikiem w dopełniaczu i czasownikiem w liczbie pojedynczej rodzaju nijakiego.

Jeśli idzie o związki zgody, liczebniki zbiorowe wchodzą w nie wtedy, gdy występują z rzeczownikiem w celowniku i miejscowniku: Przyglądam się dwojgu źrebiętom; Myślę o tych kilkanaściorgu zwolnionych pracownikach. Wiesz już, że tak samo jest z liczebnikami głównymi, z tym że liczebniki główne wchodzą w związki zgody także w narzędniku, a zatem: Poszedłem do sklepu z czternastoma złotymi (liczebnik główny) : Rozmawiałem dziś z trojgiem rodzeństwa (liczebnik zbiorowy).
Względnie tak samo jest z liczebnikiem oboje: Oboje kociąt podbiegło do swej pani, wyjątkiem jest połączenie tego liczebnika z rzeczownikami typu rodzice – w tym przypadku formy uzgadniają się do tego rzeczownika: Na wywiadówkę przyszli oboje rodzice (nie: Na wywiadówkę przyszło oboje rodziców).

Liczebniki ułamkowe

Tej grupy liczebników używa się zwykle dla określenia części obiektu – wówczas określenie rzeczownikowe przyjmuje liczbę pojedynczą: pół tygodnia – lub części zbioru obiektów – wówczas określenie jest w liczbie mnogiej: jedna trzecia zainteresowanych. Zostały mi do napisania około dwie trzecie rozprawki. Nieco bardziej skomplikowana jest kwestia przydawki takiego liczebnika:

Wielki słownik poprawnej polszczyzny

Przydawki liczebników ułamkowych mają zawsze formę r.n. (Spędzili u nich całe pół dnia). Orzeczenie występuje na ogół w lp, w czasie przeszłym i w trybie warunkowym w rodzaju nijakim. Dopuszczalna jest forma lm orzeczenia przy ułamkach złożonych m.in. z liczebników głównych dwa, trzy, cztery, np. Trzy czwarte maturzystów wybrało (albo wybrały), pierwszy temat.

słownik Źródło: Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Warszawa 2004, s. 1604.

Kiedy zaś mamy do czynienia z liczebnikami wielowyrazowymi, składającymi się z liczebnika głównego i ułamka, należy pamiętać, że:

Wielki słownik poprawnej polszczyzny

[...] o formie składniowej określenia rzeczownikowego decyduje człon ułamkowy, nie zaś – liczebnik główny, np. Przyniosłam dwa i trzy czwarte kilograma truskawek (nie: ...dwa i trzy czwarte kilogramy); Przebywał na placówce tylko trzy i pół miesiąca (nie: trzy i pół miesiące); Samolot spóźnił się aż sześć i pół godziny (nie: sześć i pół godzin). Wyjątkami są połączenia z rzeczownikiem raz, w których dostosowuje on swoją formę do liczebnika głównego, np. Zbudowaliśmy werandę trzy i pół razy (nie: raza) szybciej niż nasi rodzice.

słownik Źródło: Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Warszawa 2004, s. 1604.
R1awHohEtt7ky
Ilustracja interaktywna ukazuje znajdujące się w jednym rzędzie osoby, zwierzęta i rzeczy. Jako pierwsza stoi dorosła kobieta, obok niej dziewczynka, obok dziewczynki otwarte pudło, obok pudła chłopiec, obok chłopca pies, obok psa komputer. Pod każdą postacią / zwierzęciem / rzeczą widoczna jest kolumna z cyframi od 1 do 5. Wiersz pierwszy: 1. jedna uczennica stała, 2. jedno dziecko stało, 3. jedno pudło stało, 4. jeden chłopiec stał, 5. jeden pies stał, 6. jeden komputer stał. Wiersz drugi: 7. dwie uczennice stały, 8. dwoje dzieci stało, 9. dwa pudła stały, 10. dwóch chłopców stało / dwaj chłopcy stali, 11. dwa psy stały, 12. dwa komputery stały. Wiersz trzeci: 13. trzy uczennice stały, 14. troje dzieci stało, 15. trzy pudła stały, 16. trzech chłopców stało/ trzej chłopcy stali, 17. trzy psy stały, 18. trzy komputery stały. Wiersz czwarty: 19. cztery uczennice stały, 20. czworo dzieci stało, 21. cztery pudła stały, 22. czterech chłopców stało / czterej chłopcy stali, 23. cztery psy stały, 24. cztery komputery stały. Wiersz piąty: 25. pięć uczennic stało, 26. pięcioro dzieci stało, 27. pięć pudeł stało, 28. pięciu chłopców stało, 29. pięć psów stało, 30. pięć komputerów stało.
Źródło: Englishquare sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

związek zgody
związek zgody

połączenie wyrazów określającego i określanego, w którym wyrazy te uzgadniają swoje kategorie gramatyczne, rodzaj, liczbę, przypadek, np. dobra osoba – przydawka dobra ma ten sam rodzaj i liczbę co podmiot przez nią określany osoba;

związek rządu
związek rządu

połączenie wyrazów, w którym różnią się one kategoriami gramatycznymi, a jeden narzuca drugiemu określone kategorie, np. napisałam rozprawkę – orzeczenie napisałam narzuca formę biernika dopełnieniu rozprawka (ujmując prościej: czasownik napisać rządzi biernikiem – co oznacza, że wymaga od swojego dopełnienia formy biernika)