Przeczytaj
I rozbiór Rzeczypospolitej
Nie była to pierwsza próba rozbiorurozbioru państwa polsko‑litewskiego. W 1769 r. Fryderyk II proponował Katarzynie pomoc w wojnie z Turcją w zamian za zgodę na zaanektowanie przezeń Prus Królewskich, a Lwowa przez Austrię, która zresztą pod pretekstem naruszenia granicy przez barszczan zajęła Spisz i Podhale. Wówczas jeszcze Rosja na to nie przystała, co nie znaczy, że myśl o oderwaniu kawałków ziem sąsiada była jej obca. W Petersburgu już w okresie bezkrólewia z lat 1763–1764 oraz w 1767 r. mówiono o zmianie wschodniej granicy Rzeczypospolitej, lecz cesarzowa obawiała się, że jednostronna aneksja może doprowadzić do protestów Prus i Austrii.
Ostatecznie traktaty rozbiorowerozbiorowe z 1772 r. przypieczętowały podjętą rok wcześniej decyzję. Rosja zajęła ziemie na wschód od Dniepru i Dźwiny z miastami wojewódzkimi: Połockiem, Witebskiem i Mścisławiem. Austria uzyskała nieco mniejsze, za to znacznie gęściej zaludnione terytorium południowej Małopolski i województw bełskiego i ruskiego. Pod względem powierzchni i liczby ludności najmniej zyskały Prusy, lecz opanowane przez nie Warmia i Prusy Królewskie (odtąd zwane Prusami Zachodnimi), miały szczególną wartość jako gospodarczo najbardziej rozwinięte. Sam Gdańsk pozostał we władzy Rzeczypospolitej, podobnie zresztą jak drugie największe miasto regionu – Toruń. Oficjalnie zaborcy deklarowali, że każdy z nich odbiera jedynie to, co kiedyś doń należało, w co jednak nikt nie wierzył. Ugruntowanie takiej interpretacji genezy I rozbioru nastąpiło dopiero pod wpływem XIX- i XX‑wiecznych historyków niemieckich, austriackich i rosyjskich.
Reformy sejmu rozbiorowego
Aby uspokoić mniejsze państwa europejskie, które obawiały się podobnego losu, oraz zalegalizować dokonane zmiany, postanowiono, że zgodę na nie wyrazi sejm, nazywany w czasach późniejszych rozbiorowym. Pod naciskiem Rosji zebrał się on w 1773 r. w Warszawie. Przed jego rozpoczęciem zawiązano konfederacjękonfederację pod przewodnictwem byłego konfederata radomskiegokonfederata radomskiego Adama Ponińskiego, którego odpowiednio wynagrodził ambasador rosyjski. Stało się to jednak wbrew prawu, które nakazywało ogłosić, że sejm będzie skonfederowany, już na sejmikach przedsejmowychsejmikach przedsejmowych. Dało to pretekst do zgłoszenia protestu posłowi nowogródzkiemu Tadeuszowi Rejtanowi, który chciał skorzystać z liberum veto, zerwać sejm i tym samym pokrzyżować plany zaborców. Do kontrowersji formalnych nie przywiązywano już jednak większej wagi: gdy Rejtan odmówił przyjęcia łapówki, a w dodatku sam sarkastycznie zaproponował Ponińskiemu jeszcze wyższą, by ten zrezygnował z marszałkowania, jego zastrzeżenia zignorowano i sejm, otoczony przez rosyjskie i pruskie wojska, zaakceptował traktaty graniczne z sąsiadami.
Czyj portret góruje nad posłami udającymi się do sali senatu, aby podpisać traktat rozbiorowy?
Obrady sejmu rozbiorowego trwały aż do 1775 r., a w tym czasie nowa delegacja, którą skompletował ambasador rosyjski Otto Stackelberg, przygotowała i przedłożyła ponad tysiąc ustaw, które w istotny sposób zmodyfikowały ustrój Rzeczypospolitej. Potwierdziwszy prawa kardynalneprawa kardynalne, powołano do życia Radę NieustającąRadę Nieustającą, w której zasiadali wybierani przez sejm konsyliarzekonsyliarze, w okresach pomiędzy sejmami przebywający przy królu i kontrolujący jego poczynania. Rada dzieliła się na pięć departamentów: spraw zagranicznych, wojska, skarbu, sądownictwa oraz administracji i stanowiła zalążek rządu i centralnej administracji, których dotąd Rzeczpospolita nie posiadała. Na negatywnej opinii o niej zaciążyła jednak jej geneza (powstała z inicjatywy Katarzyny II). Sejm Rozbiorowy 14 października 1773 r. powołał też na wniosek Stanisława Augusta Poniatowskiego Komisję Edukacji Narodowej (właść. Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca), zależną od króla i Sejmu. Komisja była pierwszą w Europie instytucją o charakterze ministerstwa oświaty. Kierunek jej działaniom nadawał Hugo Kołłątaj. Eksperci pod jego wodzą opracowali mi.n. trzystopniowy model szkół podstawowych i średnich (szkoły parafialne, państwowe szkoły powiatowe i uniwersytety), przeprowadzono reformę Akademii Krakowskiej i powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.
- Nazwa kategorii: sejm rozbiorowy (1773 r.)
- Nazwa kategorii: podpisanie traktatów rozbiorowych
- Nazwa kategorii: utworzenie Rady Nieustającej i Komisji Edukacji Narodowej
- Nazwa kategorii: władza ustawodawcza należy do sejmu
- Nazwa kategorii: utrzymanie praw kardynalnych
- Nazwa kategorii: protest Tadeusza Rejtana Koniec elementów należących do kategorii sejm rozbiorowy (1773 r.)
- Elementy należące do kategorii sejm rozbiorowy (1773 r.)
Słownik
zniweczenie bytu politycznego państwa polegające na podziale jego obszaru na części i włączeniu w granice państw zewnętrznych
włączenie siłą przez państwo całości lub części terytorium innego państwa
to w najogólniejszym sensie związek zawierany dla osiągnięcia celów politycznych lub zmian prawnych; w Rzeczypospolitej występowało kilka jej rodzajów:
- konfederacje szlachty domagającej się od władcy realizacji swych żądań (od momentu wybuchu zbrojnego konfliktu z królem nazywa się je rokoszami);
- konfederacje lokalne zawiązywane przez szlachtę na czas bezkrólewia dla utrzymania porządku w państwie;
- związki zbrojne organizowane w XVIII w. przez stronnictwa polityczne;
- u schyłku XVIII w., by uniknąć zerwania obrad, zawiązywano sejmy skonfederowane, do których imiennie przystępowali wszyscy senatorowie i posłowie, a ich uchwały zapadały większością głosów.
konfederacja zawiązana w 1767 r. w Radomiu przez opozycję przeciwko królowi, Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu; udział w niej zgłosili m.in. W. Rzewuski, F.S. Potocki, J.K. Branicki i A.S. Krasiński; konfederacja poprosiła o wsparcie cesarzową Rosji Katarzynę II
urzędnik, który pełnił funkcję doradcy
prawa niezmienne; w XVII‑XVIII wieku w Polsce podstawy ustroju państwa m.in. zasada wolnej elekcji, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi przez szlachtę, nietykalność osobista szlachty; prawa kardynalne gwarantowały szlachcie dominującą pozycję w państwie
rada powołana w 1775 r. przez sejm rozbiorowy jako najwyższa włądza administracyjna Rzeczpospolitej; złożona był z króla, 18 posłów (przedstawicieli szlachty) oraz 18 senatorów; zadaniem Rady było ograniczenie władzy królewskiej i przeciwstawianie się reformom; w 1789 r. została zlikwidowana przez Sejm Czteroletni
w daw. Polsce: rodzaj sejmiku ziemskiego; podczas zebrań uchwalano instrukcje poselskie oraz wybierano posłów na sejm walny
Słowa kluczowe
I rozbiór, sejm rozbiorowy, Adam Poniński, Tadeusz Rejtan, Rada Nieustająca, rozbiory Polski, rozbiory Rzeczypospolitej, Rzeczpospolita w XVIII w.
Bibliografia
T. Cegielski, Ł. Kądziela, Rozbiory Polski 1772–1793–1795, Warszawa 1990.
Historia Polski 1764–1795. Wybór tekstów źródłowych, oprac. J. Michalski, Warszawa 1954.
S. Grodziski, Wielka historia Polski, t. 6, Polska w czasach przełomu (1764–1815), Kraków 1999.
Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640–1870. Wybór tekstów źródłowych, cz. 1, pod red. B. Krauzego, Warszawa 1951.
Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.