Głód, zarazy i wojny

Schyłek średniowiecza był w Europie okresem ogromnego kryzysu i spadku zaludnienia. W ciągu XIV i XV w. ludność na kontynencie zmalała o ok. 30 proc. Było to spowodowane narastającym od dłuższego czasu kryzysem gospodarczym. W wiekach XII i XIII ludność Europy wzrosła tak bardzo, że rolnictwo nie było w stanie zaspokoić potrzeb całej populacji. Eksploatowano nowe tereny i w końcu zaczęto obsiewać nawet gleby nienadające się pod uprawę. W efekcie ziemia ulegała szybkiemu wyjałowieniu i nastąpił spadek wydajności rolnictwa.

Sytuację dodatkowo pogarszały zmiany klimatyczne. Ich symptomem stało się zamarznięcie Bałtyku w 1303 roku. Zimniejsze i bardziej deszczowe okresy letnie wpłynęły na obniżenie plonów. W 1315 r. zbiory okazały się na tyle niskie, że całą Europę nawiedziła klęska głodu. We Flandrii ludzie na ulicach tysiącami umierali z niedożywienia. Wydarzenia z lat 1315–1317 uznaje się za symboliczny koniec epoki rozwoju i dostatku. Od tej pory klęski głodu regularnie nawiedzały kontynent i powodowały śmierć wielu milionów ludzi.

Rwjo5ebDE8ryv

Rysunek na papierze przedstawia lwa ze skrzydłami oraz koroną na głowie. Na nim siedzi nagi mężczyzna. W prawej dłoni trzyma miecz, natomiast w lewej dłoni za ogon latającego i ziejącego ogniem smoka. Na końcu długiego ogona lwa jest dwunożna postać z ostrymi zębami, ziejąca ogniem. Na niej stoi nagi człowiek.

W połowie XIV w. osłabioną głodem Europę nawiedziła epidemia dżumy. W jej wyniku liczba ludności Europy w niektórych regionach spadła nawet o połowę. W miejscach jeszcze nie tak dawno tętniących życiem pojawiały się tzw. pustki. Następstwem kryzysu demograficznego i rolniczego był spadek cen na zboże, np. we Francji w porównaniu z rokiem 1300 obniżyły się one aż o ponad 60 proc.

Czasy późnego średniowiecza były też naznaczone wojnami, z największą z nich wojną stuletniąwojna stuletniawojną stuletnią (1337–1453) na czele. Skutkiem tych wydarzeń była nie tylko śmierć tych, którzy ginęli na polach bitew, ale i ludności cywilnej, zabijanej podczas działań zbrojnych przez żołdactwo. Wojny powodowały dezorganizację życia: niszczono plony, wybijano trzodę chlewną. Ludzie uciekali przed nadciągającą wojną, skazując się tym samym na tułaczkę i głód. Dodatkowo władcy, aby finansować działania wojenne, nakładali na ludność wysokie podatki.

RwXG4CjpJpSJR

Obraz przedstawia ciemnowłosego mężczyznę na tronie, ubranego w długą szatę. Wokół niego stoi trzech innych mężczyzn. Jeden w długiej szacie i kapeluszu z piórem, drugi w krótkiej szacie i pończochach, trzeci w długiej szacie. Kolejnych dwóch mężczyzn siedzi, jeden z nich cos notuje. Przed królem klęczy kolejny mężczyzna z workiem w dłoni. Król również trzyma podobny worek. Za klęczącym mężczyzną stoi kolejny dźwigając na barkach skrzynię. U stóp króla siedzi mały pies.

Groza na wsiach i w miastach

Rzf12VfeSnqBq1

Wielobarwny przedstawia bitwę, widać ogólne poruszenie. Rycerze na koniach walczą z chłopami. Jeden z jeźdźców leży razem z koniem na ziemi. Są tu też ciała chłopów. Rycerze uzbrojeni są we włócznie, jeden z nich ma na głowie koronę.

W następstwie tych wydarzeń w miastach i wsiach całej Europy narastały konflikty społeczne. Na wsiach buntowano się przeciwko wzrostowi obciążeń, w coraz większym wymiarze narzucanych chłopstwu przez wielkich właścicieli ziemskich. Powodem wystąpień były też coraz wyższe podatki nakładane przez władców oraz ogólnie trudna sytuacja ekonomiczna na ziemiach, na których toczyły się działania wojenne i dochodziło do grabieży dokonywanych przez wojska zaciężnewojsko zaciężnewojska zaciężne. W miastach występowali głównie rzemieślnicy, najemni robotnicy, czeladnicy. Buntowali się przeciwko ograniczeniom cechowym i podatkom oraz w odpowiedzi na pogłębiający się kryzys, który skutkował obniżeniem pensji robotników i bezrobociem. Czasem niższe warstwy społeczne przejmowały władzę w miastach.

Wystąpienia zaczęły się we Flandrii w 1323 r., gdy chłopi sprzeciwili się poborowi podatków przez hrabiego Ludwika de Nevers. Wsparli ich tkacze z Brugii i Ypres, którzy zdobyli władzę w miastach. Bunt jednak krwawo stłumiono.

RLEvYciO8csXO1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w długim płaszczu i kapeluszu, stojącego na murze. Naokoło jest kilku innych mężczyzn. Pierwszy w kaftanie i getrach, z mieczem w pochwie u pasa oraz ze sztyletem w rękach. Na głowie ma nakrycie głowy. Drugi w ubraniu z pufami na ramionach, w getrach i kapeluszu. Kolejnych dwóch ma tuniki i getry, jeden z nich ma hełm oraz miecz, dugi kuca. Sytuacja przedstawiona jest na tle budynków jakiegoś miasta. W oddali małe pagórki oraz błękitne niebo.

Do najgroźniejszych wystąpień należała francuska żakeriażakeriażakeria z 1358 r. (nazwa pochodzi od pogardliwego określenia chłopa we Francji: Jacques Bonhomme – dosłownie Jakub Poczciwy). Dwa lata wcześniej w bitwie pod Poitiers, w której starły się Francja i Anglia, wojska francuskie poniosły sromotną porażkę i skompromitowały się w oczach ludu. Dodatkowo rycerze nie byli w stanie obronić wieśniaków przed rabunkami dokonywanymi przez żołnierzy nieprzyjaciela i maruderówmarudermaruderów. Sytuację pogorszył fakt, że aby wykupić z niewoli króla francuskiego Jana Dobrego, nałożono na ludność podatek nadzwyczajny. Chłopska rebelia, do której przyłączyli się też mieszczanie, początkowo ogarnęła tylko region Paryża, ale wkrótce rozprzestrzeniła się na Pikardię, Normandię i Szampanię. Ostatecznie bunt krwawo zdławiono.

Do wystąpień doszło także w Anglii, a powodem zamieszek stało się podniesienie podatków na wojnę z Francją. Rewolta objęła głównie środowisko bogatych chłopów angielskich. Na ich czele stanął Wat Tyler, buntowników wspierał też radykalny kaznodzieja John Ball. W odróżnieniu od powstania francuskiego to angielskie zawierało zalążki programu społecznego i politycznego. Powstańcy potępili bowiem nierówności społeczne, przywileje szlacheckie, zepsucie moralne duchowieństwa i wystąpili z programem reformy państwa oraz zniesienia poddaństwa chłopów. Podobnie jak bunty we Francji również ten zbrojny zryw w Anglii został szybko stłumiony.

R5rv76ekvMgcM2

Obraz przedstawia mężczyznę w długiej czapce oraz szacie, siedzącego na koniu. Naokoło niego jest tłum rycerzy ubranych w zbroje. Kilku z nich trzyma w rękach sztandary. Jedne są z czerwonym krzyżem na białym tle, a inne w niebieskie i brązowe kwadraty. Naokoło widoczne są mury miasta, między innymi kościół. Wśród budynków znajduje się zieleń: drzewa i krzewy.

W późniejszych latach jeszcze nieraz wybuchały podobne rewolty. Objęły one Włochy, niektóre regiony Francji, Flandrię, Katalonię, a nawet kraje skandynawskie.

Łuk i broń palna kontra miecz

Schyłek średniowiecza i związane z nim wstrząsy polityczne oraz społeczno- ekonomiczne miały duży wpływ na pozycję rycerstwa. Na wieki XIV i XV przypadł zmierzch znaczenia tej grupy społecznej. Jedną z przyczyn był spadek dochodowości gospodarki rolnej. W niektórych regionach Francji sięgał on poziomu ok. 70–90 proc. wcześniejszych (z XIII w.) dochodów z gospodarstwa. Właściciele wielkich własności ziemskich w obliczu niskiej rentownościrentownośćrentowności rolnictwa przestawiali się często na inne formy gospodarki, np. w Anglii na hodowlę owiec. W trudniejszej sytuacji znalazło się rycerstwo. Spadek wartości pieniądza spowodował zmniejszanie się siły nabywczej czynszów płaconych przez chłopstwo, a to – wraz z obniżką cen zboża – przyczyniło się do znacznego zubożenia warstwy rycerskiej. Próby zwiększenia świadczeń chłopskich kończyły się niepowodzeniem i groziły kolejnymi rewoltami.

Jeszcze większy wpływ na spadek pozycji rycerstwa miała zmiana sposobu prowadzenia działań wojennych. Rosło znaczenie wojsk zaciężnych. Na polach bitewnych zaczynała dominować piechota, która składała się głównie z chłopów. W czasie wojny stuletniej rycerze ponosili klęski w starciu z uzbrojoną w łuki piechotą angielską. Podobnie bezradni okazali się w walkach z uzbrojonymi w piki Szwajcarami podczas wojen z Habsburgami czy w konfrontacji z wozami bojowymi, wykorzystywanymi przez czeskich husytówhusycihusytów (zobacz galerię interaktywną poniżej). Ostateczny cios zadało rycerstwu pojawienie się broni palnej, która okazała się o wiele skuteczniejsza podczas prowadzenia działań wojennych. Dzięki zastosowaniu artylerii możliwe stało się np. zdobywanie potężnych zamków. W obliczu tych zmian rycerstwo coraz więcej uwagi zaczęło poświęcać zwiększaniu swoich dochodów otrzymywanych z posiadłości ziemskich. W ten sposób kryzys przełomu XIV i XV w. dał początek przemianom, które doprowadziły do pojawienia się warstwy szlacheckiej.

R1dFQVt0mJJGy

Ilustracja przedstawia bitwę, widoczne jest ogólne poruszenie. Są jeźdźcy konni, żołnierze z włóczniami, łucznicy. Niektórzy ubrani są w zbroje z czerwonym krzyżem na białym tle, większość ma na sobie getry w różnych kolorach. Jeden z żołnierzy trzyma w rękach sztandar w niebieskie i pomarańczowe kwadraty. Naokoło znajdują się skały, roślinność oraz jezioro. W oddali widać mury miasta.

R10zsYFLRFdjQ

Obraz przedstawia wozy bojowe ustawione w szyku, jeden obok drugiego. W wozach są żołnierze w hełmach. Niektórzy trzymają łuki. W tle znajduje się namiot, przy którym stoi kolejny mężczyzna. Za namiotem ukryte są konie.

Słownik

Słowa kluczowe

Europa późnego średniowiecza, powstanie Wata Tylera, żakeria, rewolty społeczne, upadek rycerstwa

Bibliografia

H. Zins, Historia Anglii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971.

M. Mollat, Średniowieczny rodowód Francji nowożytnej. XIV–XV wiek, tłum. E. Bąkowska, Warszawa 1982.

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1997.

Materiały źródłowe do historii powszechnej epoki feudalnej, t. 3, Historia powszechna XIV–XV w. Wybór tekstów, oprac. M. Małowist, Warszawa 1954.