Przeczytaj
Zapoznaj się z cechami dolin U‑kształtnych oraz specyficznymi uwarunkowaniami, które wpływają na ich rozwój. Czy potrafisz podać przykłady takich form na świecie?
Doliny U‑kształtne, jako formy wtórne, są efektem przekształcenia glacjalnego pierwotnych, fluwialnych dolin V‑kształtnych. Te bazowe powstają na skutek działania erozji rzecznej. Ich długość może być zmienna, ale posiadają kilka ważnych cech wyróżniających. Profil poprzecznyProfil poprzeczny takiej formy ma kształt zbliżony do litery V, zbocza są pochyłe, a dno wąskie, zajęte przez płynącą rzekę. Profil podłużnyProfil podłużny cechuje się stałym spadkiem bez większych progów i przegłębieńprzegłębień. Erozyjna działalność rzeki jest skierowana w dół, czego wynikiem jest pogłębianie koryta rzecznego. Gdy w dolinie rzecznej pojawia się lodowiec, przekształceniu ulegają jej najważniejsze parametry. Masy lodu zaczynają oddziaływać na dno i na zbocza, a także na mniejsze dolinki boczne uchodzące do doliny głównej. W efekcie tego działania powstają doliny U‑kształtne.
Przekrój poprzeczny doliny podobny jest do litery U. Posiada ona szerokie, prawie płaskie dno. Zbocza są wysokie, strome, prawie pionowe. Ich wysokość może dochodzić nawet do kilkuset metrów. Początkowo, gdy lodowiec wchodzi do doliny, napotyka trudność w poruszaniu się ze względu na wąskie zbocza, zwłaszcza na dnie. Dlatego w inicjalnej fazie rozwoju żłobu dominuje erozja boczna. Dopiero po ustaleniu kształtu „U” lód może wydajnie płynąć i rozpoczyna się erozja wgłębna.
Podłużny profil doliny U‑kształtnej jest nieregularny, pełen progów i przegłębień. Progi znajdują się w miejscach występowania skał twardych, niespękanych, przy wylocie kotła lodowcowegokotła lodowcowego, a także niedaleko połączenia z dolinami bocznymi. Lodowiec, przesuwając się po progach, zdzierazdziera i wygładza ich powierzchnię, co określa się jako detersjędetersję. Przegłębienia zajmują miejsca, gdzie podłoże było spękane lub skały je budujące były miękkie. Dominuje tu proces erozyjny zwany detrakcjądetrakcją, który polega na wyorywaniu bloków skalnych z podłoża lodowca. Zróżnicowany profil podłużny wynika głównie z różnej podatności skał podłoża na erozję, ale również z charakterystyki ruchu lodowca.
Doliny boczne posiadają wyżej położone dno niż dno doliny głównej. Z tego powodu nazywane są dolinami zawieszonymi, często na ich zboczach mieszczą się wodospady. Są one śladami dopływów mniejszych lodowców do głównego. Powstają, gdyż lodowce, które je wypełniały, były mniejsze i powodowały mniejszą erozję podłoża lub były chłodniejsze i erozja ustawała w nich czasami do zera, gdy lód przymarzał do podłoża.
Przesuwanie się lodowców badał Geoffrey Boulton. Wiercił on tunele pod lodowcami i montował na podłożu ostro zakończone kawałki skał. Zauważył, że im grubszy, miąższy lodowiec, tym silniej naciskał na podłoże i mocniej je erodował. Jednakże gdy nacisk na podłoże przekroczył 2 MPa, materiał w stopie lodowca przestawał przenosić nacisk na podłoże, powyżej 3 MPa skały ze stopy utykały na nierównościach podłoża, a lodowiec je opływał, erozja ustawała. Gdy ciśnienie wzrastało jeszcze bardziej, materiał ze stopy był odkładany na podłożu jako glina lodowcowa. Wynika z tego limit erozji glacjalnej – abrazja jest możliwa przy miąższości lodu w dolinie mniejszej niż 300 m.
Słownik
proces polegający na cofaniu, zaniku lodowca
forma erozji glacjalnej zachodząca na osadach skonsolidowanych, polegająca na niszczeniu i wygładzaniu podłoża pod lodowcem
forma erozji glacjalnej zachodząca na osadach skonsolidowanych, sprowadzająca się do wyrywania okruchów i bloków skalnych z podłoża; najczęściej zachodząca na wniesieniach, na materiale spękanym lub warstwowanym
mechanizm erozji glacjalnej polegający na zdzieraniu, deformacji i włączaniu w stopę lodowca nieskonsolidowanych osadów podłoża
nauka o formach rzeźby powierzchni Ziemi oraz procesach je tworzących i przekształcających
zagłębienie o kształcie półkolistym lub owalnym, otoczone z trzech stron stromymi stokami (ścianami), a z czwartej ryglem skalnym
dwuwymiarowy przekrój np. doliny, równoległy do kierunku płynięcia wody lub lodu
dwuwymiarowy przekrój np. doliny, prostopadły do kierunku płynięcia wody lub lodu
obniżenie terenu, powstałe np. w wyniku działalności lodowca