Etap 1. Przed pójściem w teren

Zanim wyruszysz w teren, zapoznaj się z materiałami kartograficznymi. Mapy topograficzne i turystyczne pomogą Ci w ustaleniu lokalizacji i poruszaniu się w terenie. Mapy geologiczne i geologiczno‑turystyczne pozwolą na wstępne zapoznanie się z budową geologiczną regionu.

Nie opieraj się jedynie na GPS-ie, mapach w formie cyfrowej lub aplikacjach internetowych. Rozładowany telefon albo brak zasięgu – to tylko niektóre czynniki ryzyka. Mapa papierowa może okazać najlepsza i najbardziej przydatna w terenie.

Etap 2. Ogólne spojrzenie na odkrywkę i podstawowe pomiary

Po zlokalizowaniu swojego położenia oraz odkrywki na mapach możesz przystąpić do następnego etapu prac terenowych, jakim jest ogólny opis odkrywki geologicznej. Wszystkie te informacje należy odnotować w specjalnie przygotowanym do tego celu notatniku terenowym.

Powinieneś uwzględnić takie elementy jak szerokość, wysokość i długość odkrywki. Jeśli odkrywka jest niewielka, jej zmierzenie nie powinno być problemem. Możesz dokonać pomiaru np. przy użyciu taśmy mierniczej. W przypadku większych odkrywek skorzystaj z mapy topograficznej (uwzględniając skalę mapy, możemy określić podstawowe wymiary odkrywki) lub z przeznaczonych do tego celu narzędzi na stronach geoportali (np. geoportal.gov.pl) i aplikacji internetowych (np. Google Maps).

Ra7rssB8FeGOL

Satelitarne zdjęcie przedstawia odkrywkę bełchatowską. Na zdjęciu widać zmierzoną na całej szerokości odkrywkę długości 3,1 km przy użyciu narzędzi oferowanych przez Google Maps. Odkrywka z lotu ptaka składa się z kilku geometrycznych, jasnożółtych kształtów umieszczonych jeden koło drugiego, które układają się w jeden ciąg. Dookoła występują ciemnozielone lasy i jasnozielone tereny trawiaste.

Patrząc z dystansu na ścianę odkrywki, możesz określić, w jaki sposób ułożone są warstwy skalne. Czy leżą one płasko? Czy są nachylone? A może nawet pofałdowane? Czy wszystkie warstwy leżą zgodnie, czy ich nachylenie jest zróżnicowane w zależności od warstwy skalnej?

W Twoim notatniku terenowym powinien znaleźć się szkic części odkrywki, którą analizujesz.

R4i4Fv1j3CmZN

Fotografia przedstawia ścianę wschodnią filaru skalnego z widocznym obalonym fałdem. Ściana jest wysoka, prawie pionowa, ma kilka wysokich, pionowych stopni. Są one porośnięte trawą, u podnóża ściany również jest trawa. Z prawej strony ściany znajduje się czarne osuwisko.

Podchodząc do ścian odkrywki, przy pomocy kompasu możesz wykonać pomiary tzw. biegubiegbiegu i upaduupadupadu warstw skalnych, które pozwolą Ci określić kierunek i kąt nachylenia tych warstw.

Pamiętaj o bezpieczeństwie!

RhasGVRi8ZKHS

Schemat przedstawia bieg i upad warstw skalnych w przekroju z góry. Na pierwszym planie jest schematycznie zobrazowany stok, na którym przedstawiony jest ukośną strzałką kierunek upadu. W poziomym przekroju skała dzieli się na dwie części. Równolegle do linii dzielącej te dwie części widoczna jest strzałka z podpisem bieg, czyli bieg skalny. W przekroju poziomym, w miejscu, gdzie zaczyna się stok widnieje napis upad, a od niego biegnie strzałka wyznaczająca kąt ostry.

Etap 3. Rozpoznawanie skał

Przyjrzyj się teraz skałom i spróbuj je rozpoznać. Zacznij od określenia ich barwy, twardości i przełamu. Zwróć uwagę, jakie elementy występują w skale. Czy są w niej małe ziarenka piasku, duże żwiry lub mikroorganizmy? Czy też skała jest raczej masywna i niewiele w niej widać?

Spróbuj określić, czy piaski i żwiry są dobrze czy słabo obtoczone. Reakcja ze słabo stężonym kwasem solnym również pomoże Ci w rozpoznaniu skał. Jeśli skała reaguje („burzy się”) z kwasem solnym, oznacza to, że zawiera w sobie węglan wapnia i jest to najprawdopodobniej wapień. Na Niżu Polskim podobną reakcją charakteryzują się osady lodowcowe, np. gliny zwałowe. Z kolei jeśli skała nie wykazuje reakcji, mamy do czynienia najprawdopodobniej z dolomitem. Podobnie dzieje się z odwapnionymi glinami zwałowymi (np. w stropowych partiach profilu), które najczęściej nie wykazują reakcji z kwasem solnym.

Pamiętaj, że odkrywki i kamieniołomy są idealnymi miejscami do poszukiwania ciekawych okazów skał, minerałów i skamieniałości.

Ruszaj na poszukiwania!

Etap 4. Wykonanie profilu geologicznego

Wszystkie Twoje prace i obserwacje znajdą swój finał w tzw. profilu geologicznymprofil geologicznyprofilu geologicznym. Jest to graficzne przedstawienie zalegania warstw skalnych w postaci słupka, gdzie przy użyciu skali i w odpowiedniej kolejności przedstawia się zespoły skalne wraz z ich opisem. Musisz pamiętać, że najstarsze skały umieszcza się na dole profilu, a najmłodsze w jego górnej części.

Wiek skał przedstawia się odpowiednimi umownymi kolorami. Przykładowo skały dewońskie zaznacza się na brązowo, jurajskie na niebiesko, a kredowe na zielono. LitologięlitologiaLitologię oznaczamy szrafamiszrafyszrafami.

RYOmRlUKf48XB

Na zdjęciu widoczne są przykładowe szrafy, czyli symbole oznaczające określone rodzaje skał na mapie. Każdy z symboli znajduje się w osobnym prostokącie. Skały okruchowe sypkie są przedstawione jako kręte linie poziome, a równolegle do nich są poziomo ułożone punkty. Skały węglanowe są zobrazowane jako poziome równoległe linie oraz linie pionowe, prostopadłe lub ukośne, położone naprzemiennie. Skały żelaziste są przedstawione jako występujące naprzemiennie, w poziomych rzędach puste okręgi oraz trójkąty, w połowie czarne, a w połowie niewypełnione. Skały krzemionkowe są zobrazowane na mapie jako ułożone w rzędach dolne połowy elipsy koloru czarnego. Symbol skał siarczanowych, solnych i fosforanowych ma kształt grotów strzałek zwróconych w lewo. Symbol skał zwanych kaustobiolitami jest przedstawiony jako czarny prostokąt przecięty białymi, pionowymi pasami. Symbol skał piroklastycznych składa się z poziomych cienkich linii, pomiędzy którymi znajdują się trzy wzorki występujące naprzemiennie: pozioma, falista linia, linia złożona z kropek oraz symbol w kształcę litery Y. Skały plutoniczne są przedstawione jako duże krzyże ułożone w poziomych rzędach. Skały żyłowe natomiast zilustrowano jako dwie lekko powykrzywiane, równoległe do siebie, ułożone ukośnie linie, pomiędzy którymi znajdują się krzyże. Symbol skał wylewnych jest zobrazowany jako chaotyczny układ dwóch krótkich, równoległych do siebie linii. Z kolei skały metamorficzne są zobrazowane jako linie o nieregularnym kształcie, pomiędzy którymi są rzędy linii przerywanych.

Po prawej stronie profilu zamieszcza się zazwyczaj opis skał, którego dokonywałeś na trzecim etapie prac w odkrywce geologicznej.

RvKKZLCofyBcE

Schemat obrazuje przykład miąższego na 250 metrów profilu geologicznego osadów miasta Legionowa. Schemat ma pionowy kształt, ponieważ przedstawia osady, które występują pod ziemią. Ze schematu można odczytać informację, że do głębokości 10 metrów pod ziemią występują osady z holocenu. Jest tam piasek drobnoziarnisty eoliczny, żółto-szary. Od głębokości od 10 metrów do 140 metrów pod ziemią występują skały z okresu plejstocenu. Są to wymieniając kolejno od występujących najpłycej: piasek żółty średnio- lub gruboziarnisty ze żwirem i głazikami, poniżej piasek szary drobnoziarnisty, zailony, ił szary, glina szara zwałowa, glina szara piaszczysta, piasek zagliniony, żółto-brunatny, drobno- i średnioziarnisty, piasek drobnoziarnisty, piasek szaro-żółty średnioziarnisty, żwir oraz piasek zailony, brunatno-szary, drobnoziarnisty ze żwirkiem. Na głębokości poniżej 140 metrów do 160 metrów występuje jeden rodzaj osadów pochodzący z pliocenu - jest to piasek drobnoziarnisty ze żwirkiem, zailony, brunatno-szary. W przedziale o głębokości poniżej 160 metrów do 190 metrów pod poziomem gleby występują dwa rodzaje skał powstałych w miocenie: są to poczynając od góry piasek brunatno-szary, średnioziarnisty z grudkami węgla brunatnego, a poniżej występuje piasek drobnoziarnisty z okruchami czarnego iłu, o barwie brunatno-szarej. Od głębokości od 190 metrów do 250 metrów są obecne skały z oligocenu. Są to kolejno: piasek zailony, zielonkawoszary, drobnoziarnisty z grudkami zielono-szarego iłu, kolejno mułek zielony, piaszczysty, miejscami piasek drobnoziarnisty zamulony, dalej piasek zielony, drobnoziarnisty, zailony, ił zielony, mułek zielony iliasty, ił zielony, piasek drobnoziarnisty szarozielony oraz ponownie ił zielony.

Etap 5. Przekrój geologiczny

Jeśli analizujesz kilka odkrywek, które położone są relatywnie blisko siebie, możesz wykonać tzw. przekrój geologiczny będący kolejnym sposobem na graficzne przedstawienie fragmentu litosfery przeciętego w pionie. W tak wyskalowanym przekroju uwzględnia się zarówno profil morfologiczny terenu (Góra Zamkowa i Zelejowa leżą wyżej na poniższym przekroju, podczas gdy Dolina Chęcińska jest obniżeniem), jak i budowę geologiczną opracowaną w oparciu o szczegółowe analizy kilku odkrywek geologicznych.

Słownik