Pustynnienie

Pustynnienie to proces powstawania obszarów pustynnych na terenach, gdzie wcześniej one nie występowały. Kraje, które są najbardziej dotknięte procesem pustynnienia, należą do grupy rozwijających się. Inną grupą państw zagrożonych pustynnieniem są te, w których występuje wysoki poziom uprzemysłowienia charakteryzujący się złą melioracjąmelioracjamelioracją gleb (prowadzącą do jej wypłukiwania) oraz stosowaniem w rolnictwie dużej ilości środków chemicznych takich jak pestycydy i nawozy. Ponadto do pustynnienia prowadzą: niekontrolowany wypas bydła, degradacja lasów, górnictwo, uprawianie stepów, regulowanie rzek, degradacja roślinności na sawannach i zmiany klimatyczne.

Jednym z największych globalnych problemów środowiskowych jest proces pustynnienia. Pustynnienie w ciągu roku obejmuje obszary o powierzchni 6 mln ha. Według szacunków tereny zagrożone pustynnieniem oraz będące pustyniami zajmują powierzchnię 61,5 mln km², a ok. 69% stanowią tereny zdegradowane w wyniku procesu pustynnienia.

Najintensywniejszy proces pustynnienia na Ziemi obserwowany jest w Afryce, w której prawie 60% terenów pokryte jest pustyniami lub glebami przesuszonymi w stopniu uniemożliwiającym trwałą wegetację roślinności. Według szacunków ok. 75% obszarów rolniczych uległo już degradacji i podlega aktywnym procesom pustynnienia. Terenem, na którym zachodzi szczególnie zaawansowane pustynnienie, jest pas Sahelu.

Rs4IpZjNzpa2s1

Na mapie zaznaczono strefę Sahelu - obejmuje obszar wzdłuż południowych obrzeży Sahary. Rozciąga się od Senegalu po Sudan, przez Mauretanię, Mali, Niger, Czad oraz Erytreę.

Sahel jest pasem suchej sawanny o szerokości średnio 500 km. Biegnie z zachodu na wschód Afryki, zaś od północy graniczy z Saharą. Gleby na tym terenie uległy silnej degradacji spowodowanej działalnością antropogeniczną (wycinanie drzew na opał, zbyt intensywny wypas bydła, rabunkowa eksploatacja zasobów wodnych) oraz wielkimi suszami, które wystąpiły w latach 60. XX wieku i z niewielkimi przerwami utrzymywały się przez następne dziesięciolecia. O skali procesów pustynnienia świadczy fakt, że w tym czasie zasięg Sahary na długości 6000 km przesunął się o 100–150 km na południe (od 1900 roku o 250 km). Dziś w strefie Sahelu około 50% gruntów rolnych utraciło produktywność z powodu degradacji, a około 80% pastwisk wykazuje oznaki nieproduktywności. Pustynnienie, degradacja ziemi i susze są najważniejszą przyczyną migracji ludności, która objęła już ponad 60 mln osób przemieszczających się ze strefy subsaharyjskiej w kierunku Afryki Północnej i Europy. W dalszej perspektywie, do 2045 roku liczba ta może sięgnąć 135 mln. Szerzej opisany problem pustynnienia i głodu w strefie Sahelu znajduje się w materiale Strefa Sahelu – pustynnienie, głód.

Skutki pustynnienia:

• prowadzi do zmniejszenia powierzchni terenów, które można wykorzystać w celach rolniczych, co ogranicza produktywność rolną,

• wpływa negatywnie na żyzność glebyżyzność glebyżyzność gleby oraz zwiększa jej erozję,

• niszczy naturalne siedliska zwierząt oraz szatę roślinną,

• zwiększa zasolenie gleb,

• zwiększa poziom emisji dwutlenku węgla z gleby wskutek uwalniania substancji odżywczych,

• powoduje powstawanie burz pyłowych.

Sposoby eliminacji pustynnienia:

• prowadzenie odpowiedniej melioracji gruntów,

• zalesianie gruntów,

• ograniczenie lub zaprzestanie wycinania drzew,

• ograniczenie zużywania wody,

• zmniejszenie intensywności wypasu bydła,

• sadzenie drzew oraz krzewów wzdłuż granic pól,

• rozwój roślinności w dolinach rzek okresowych.

Stepowienie

Stepowienie to proces zmiany terenów pokrytych lasami, zaroślami oraz łąkami w obszary przypominające stepy lub prerie porośnięte trawami lub roślinnością o mniejszych wymaganiach wodnych. Zarówno w procesie stepowienia, jak i pustynnienia decydująca jest obecność wody. Pustynnienie (także antropogeniczne), związane jest głównie ze zmianami właściwości gleb i gruntów, podczas gdy stepowienie dotyczy przede wszystkim zmian zbiorowisk roślinnych zachodzących wskutek przekształcenia warunków siedliska. Występuje ono wtedy, kiedy wody jest już zbyt mało, aby zbiorowiska leśne mogły się rozwijać, ale wystarczająco dużo, żeby zapewnić warunki wegetacji mniej wymagającym trawom.

R1dgAp1gmQmD7

Zdjęcie satelitarne przedstawia obszar rozciągający się z zachodu na wschód przez środkową część Eurazji.

Do przyczyn stepowienia należą czynniki naturalne oraz antropogeniczne, które przyczyniają się do występowania niedoborów wody i zmiany szaty roślinnej. Wraz ze stepowieniem często występuje susza glebowa i nasilenie erozji wietrznej. W tych warunkach zbiorowiska leśne, zaroślowe i łąkowe są zastępowane przez mniej wymagające zbiorowiska roślinności trawiastej, tolerujące okresowy niedobór wody.

Przyczynami naturalnymi wpływającymi na stepowienie jest np. silne nasłonecznienie i związany z tym wzrost temperatury powietrza i amplitudy temperatury (zwłaszcza w sezonie letnim) oraz wzrost kontynentalizmu klimatu (który prowadzi m.in. do obniżenia średniej rocznej sumy opadów). Ważnym elementem jest również wysokość opadów, parowania oraz ich rozkład w czasie, mające wpływ na wartość klimatycznego bilansu wodnego, wielkość zasobów wód powierzchniowych i podziemnych. Duże znaczenie ma również typ utworów powierzchniowych oraz zdolność pochłaniania opadu.

Niedobory wód wpływające na przemianę roślinności naturalnej w roślinność stepową związane mogą być również z działalnością antropogeniczną, która prowadzi do obniżenia poziomu wód podziemnych i do zmiany retencji wód powierzchniowych poprzez np. wylesianie, niewłaściwie przeprowadzone melioracje odwadniające, nadmierny pobór wód oraz odwadnianie terenów odkrywkowej eksploatacji surowców mineralnych. Stepowienie głównie dotyczy obszarów, w których warunki przyrodnicze stwarzają korzystne tło dla występowania tych procesów. Stepowienie wynika ze współdziałania dwóch złożonych i powiązanych systemów: naturalnego ekosystemu i systemu społeczno‑gospodarczego.

Słownik