Czy sensualizm jest empiryzmem?

Sensualizm, wywodzący się od łacińskiego słowa sensus (zmysł), jest poglądem teoriopoznawczym dotyczącym zagadnienia źródeł poznania. Sensualiści twierdzą mianowicie, że źródłem wszelkiej wiedzy są wrażenia, dostarczane rozumowi przez zmysły.

Istnieje oczywiście bardziej i mniej umiarkowana wersja tego poglądu. Sensualiści umiarkowani uważają po prostu, że wrażenia zmysłowe są odbiciem zewnętrznej wobec umysłu rzeczywistości. Oznacza to po prostu, że zmysły dostarczają człowiekowi wiarygodnego obrazu świata. Sensualiści skrajni głoszą natomiast, że wrażenia zmysłowe są jedynym, co człowiek może poznawać.

RuxsLfnuhI4aW

Obraz przedstawia biesiadę w bogato zdobionej sali. Przy stołach siedzą goście, którzy jedzą i piją. Na stołach jest mnóstwo różnorodnego jedzenia oraz napojów. Służący donoszą jedzenie i dolewają napoje. Jedna osoba gra na instrumencie.

Czy zatem sensualizm jest tożsamy z innym stanowiskiem w sporze o źródła poznania – empiryzmem genetycznym, który twierdzi, że źródłem wszelkiej wiedzy jest doświadczenie? By odpowiedzieć na to pytanie, musimy zastanowić się, czy każde doświadczenie musi być z konieczności zmysłowe. W tym celu odwołamy się do poglądów czołowego przedstawiciela empiryzmu – Johna Locke’a.

Empiryzm genetyczny Locke’a

Empiryzm genetyczny Locke’a wychodzi od Arystotelesowskiej formuły, zgodnie z którą „nie ma nic w umyśle, czego nie było wcześniej w zmysłach”. Umysł jest niezapisaną tablicą (łac. tabula rasa). Na skutek doświadczenia, dostarczającego wrażeń zmysłowych, owa „tablica” zostaje zapisana pochodzącymi bezpośrednio z doświadczenia ideami prostymi. Jak się to według Locke’a odbywa? Najpierw w zmysłach pojawiają się wrażenia – np. słodycz, którą odczuwasz, gdy spróbujesz językiem cukru, lub jeden z odcieni błękitu, który możesz zobaczyć, kiedy w pogodny dzień spojrzysz w niebo. Następnie zmysły tworzą w umyśle idee odbieranych wrażeń. Są to najprostsze wyobrażenia postrzeganych przez nas przedmiotów oraz ich własności, np. „smak cukru”, „błękit nieba” lub wyobrażenie krzesła, na którym właśnie siedzisz. Kolejny krok poznania opiera się już na aktywności samego umysłu, który łączy idee proste w idee złożone, np. ideę słodkości lub krzesła.

O znajdujących się poza umysłem rzeczach informuje nas doświadczenie zmysłowe. Umysł potrafi uchwycić również jednak swoje własne stany – ten rodzaj doświadczenia, skierowanego nie na rzeczy, lecz na sam umysł, nazywał Locke doświadczeniem wewnętrznym.

Locke włożył dużo wysiłku, abyśmy nie pojmowali dwóch rodzajów doświadczeń za pomocą opozycji czynności zmysłowych i czynności intelektualnych. Doświadczenie wewnętrzne, które nazywa „refleksją”, należy rozumieć analogicznie do „postrzeżeń”, czyli doświadczenia zewnętrznego. Umysł uchwytuje swoje stany poprzez „zmysł wewnętrzny” w tak samo bezpośredni sposób, jak zmysły uchwytują wrażenia zmysłowe za pomocą postrzeżeń.

Locke był zatem zdecydowanie przedstawicielem umiarkowanej postaci sensualizmu. Dlaczego?

Po pierwsze, nasza wiedza nie ogranicza się do doświadczenia zmysłowego. Na podstawie pochodzących z niego idei prostych umysł, dzięki właściwym mu, przyrodzonym własnościom, buduje idee złożone. Stanowią one nie zmysłowy, lecz rozumowy element naszej wiedzy.

Po drugie, Locke wyróżnia inny niż zmysłowy rodzaj doświadczenia – refleksję. Choć ma ona równie bezpośredni charakter, co postrzeżenie zmysłowe, to jednak nie są one tym samym. W doświadczeniu wewnętrznym – pomimo tezy Locke’a o istnieniu „zmysłu wewnętrznego” – uczestniczy wszak umysł.

Sensualizm jako radykalna postać empiryzmu

Rq7Ap9IgpRhxC1

Ilustracja przedstawia walec, za którym są dwie ściany. Walec jest podpisany This is truth. Na ścianie po lewej odbija się cień kwadratowy, jest podpisany This is true. Na ścianie po prawej odbija się cień okrągły, jest podpisany This is true.

Pogląd, że wiedza pochodzi ze zmysłów, jest starszy niż wywodzące się z łaciny słowo sensualizm i pojawia się już w filozofii starożytnej. SofiścisofiściSofiści przyjmowali go, dowodząc głoszonego przez siebie relatywizmu poznawczegorelatywizm poznawczyrelatywizmu poznawczego. Podobnie sceptycysceptycysceptycy – uznawali oni, że wiedza pochodzi ze zmysłów, by na tej podstawie argumentować przeciw możliwości prawdziwego poznania.

Sensualistami byli starożytni materialiści – stoicystoicystoicy oraz epikurejczycyepikureizmepikurejczycy. Ze względu na zmysłowy charakter doświadczenia również empiryzm genetyczny Arystotelesa bywa niekiedy nazywany sensualizmem.

R2gEJKJr5JnRA1

Ilustracja przedstawia złudzenie optyczne. Znajduje się na niej kaczka z dziobem lub królik z długimi uszami.

Nas jednak będzie interesować węższe znaczenie sensualizmu, które pojawia się w nowożytnym sporze o źródła poznania i dotyczy wewnętrznego sporu w XVIII‑wiecznym empiryzmie. Gdy pojawiła się już grupa filozofów, która wbrew natywizmowinatywizmnatywizmowi stwierdziła, że źródłem wiedzy jest doświadczenie (empiryzm genetyczny), zaczął narastać między nimi spór. Dotyczył on, po pierwsze, tego, czy może istnieć wiedza ogólna, która nie jest bezpośrednio dana w doświadczeniu. Po drugie zaś – czy może istnieć doświadczenie wewnętrzne, niebędące przecież czystym doświadczeniem zmysłowym. W tym momencie na scenie pojawiła się skrajna postać sensualizmu, która ograniczyła poznanie do wrażeń zmysłowych, a doświadczenie – do postrzeżenia zmysłowego.

Sensualizm Berkeleya i jego konsekwencje

Punktem wyjścia epistemologii George’a Berkeleya (1685‑1753) jest rozróżnienie przedmiotów poznania – duchów i ciał. Te pierwsze poznaje rozum, drugie zaś – zmysły. Pozostawiając na boku ontologiczną kwestię spirytualizmuspirytualizmspirytualizmu Berkeleya, zwróćmy uwagę na konsekwencje, jakie ma to rozróżnienie dla poznania rzeczywistości materialnej, a przede wszystkim – dla nauki.

Poznanie rzeczywistości jest wyłączną domeną zmysłów – rozum nie bierze w niej udziału. Berkeley odrzuca w ten sposób możliwość, aby istniała ogólna, abstrakcyjna wiedza o rzeczywistości. W empiryzmie Locke’a była ona efektem działalności rozumu, który tworzył idee złożone, opierając się na wrażeniach zmysłowych. Takimi ideami złożonymi są np. pojęcie przyczyny, substancji czy człowieka. Tymczasem w sensualizmie Berkeleya istnieć mogą tylko wyobrażenia konkretnych przedmiotów, które w danej chwili obserwujemy, nie zaś ich ogólne idee. Pojęcia ogólne są niemożliwe.

R1bOnBozfidd6

Na ilustracji znajduje się namalowany czarnym atramentem trójkąt prostokąty. Po lewej stronie stoi fioletowy kałamarz, pod którym jest plama atramentu.

Teoria poznania Berkeleya ogranicza poznanie do wrażeń zmysłowych (idealizm immanentnyidealizm immanentnyidealizm immanentny), prowadząc w ten sposób do skrajnego subiektywizmusubiektywizmsubiektywizmu. Przedmioty poznania nie mają żadnych obiektywnychobiektywizmobiektywnych własności, takich jak barwy czy wielkość – są one wrażeniami poznającego podmiotu.

R1xGuM6GL8rGL1

Na zdjęciu kilkupiętrowa, wąska kamienica zbudowana w stylu secesyjnym. Jej front jest ozdobiony płaskorzeźbami.

Skrajny sensualizm prowadzi do idealizmu nie tylko w teorii poznania, lecz również w ontologii. Przedmioty nie tylko nie mają obiektywnych własności, lecz w ogóle nie istnieją jako trwałe rzeczy. Nie są niczym więcej niż wiązką wrażeń, istniejącą w zmysłach na skutek postrzeżenia. Sprowadzenie rzeczywistości do odbieranych przez podmiot wrażeń (idealizm subiektywnyidealizm subiektywnyidealizm subiektywny) przyjmuje u Berkeleya radykalną postać solipsyzmu (łac. solus ipse – ja sam). Twierdzi on mianowicie, że realnie istnieje tylko podmiot, a cała rzeczywistość sprowadza się do jego postrzeżeń. To, co nie jest postrzegane – nie istnieje. Pogląd ten ma swoje źródło w idealizmie subiektywnym, zgodnie z którym rzeczywistość nie istnieje realnie, czyli niezależnie od poznającego podmiotu.

Solipsyzm prowadzi do konsekwencji, które są trudne do pogodzenia z naszym codziennym doświadczeniem rzeczywistości. Jeśli istnieje tylko to, co jest postrzegane, jak wytłumaczyć trwałość przedmiotów, jak zegarek, który stoi na biurku? Istnieje on tam przecież cały czas, a nie tylko wtedy, kiedy się na niego patrzy. Berkeley starał się rozwiązać tę trudność uznając, że istnieje obserwator, który nieustannie postrzega wszystko, co istnieje – Bóg. Kiedy odwracamy wzrok od obserwowanych przedmiotów, nie przestają one istnieć, ponieważ przez cały czas są one postrzegane przez Boga. Berkeley zgadza się więc z tym, co podpowiada zdrowy rozsądek – że kiedy zamykamy oczy, otaczający nas świat nie przestaje istnieć. Nie oznacza to jednak, że jest on niezależny od myśli. Jego istnienie zależy bowiem nie od moich czy twoich myśli i postrzeżeń, ale od myśli, które znajdują się w umyśle Boga. Wedle ontologii Berkeleya, realnie istniejąca rzeczywistość jest duchowa (spirytualizm), zaś rzeczy materialne istnieją tylko pod postacią myśli i wrażeń.

Materializm francuskiego oświecenia

Empiryzm oświecenia francuskiego również przybrał formę sensualizmu. Etienne de Condillac odrzucał mianowicie pochodzące od Locke’a rozróżnienie na doświadczenie zewnętrze i wewnętrzne – cała wiedza pochodzi według niego ze zmysłów.

R6B374LSL6I5L1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Ma fryzurę z lokami po bokach. Ma lekki zarost na twarzy, prosty nos oraz brązowe oczy. Ubrany jest w ciemny płaszcz.

Jednym ze źródeł tego poglądu była inna koncepcja człowieka. Locke odróżniał wewnętrzne życie człowieka od zewnętrznej wobec niego rzeczywistości materialnej. Tymczasem oświeceniowy materializmmaterializmmaterializm, którego głównym przedstawicielem był La Mettrie, dał materialistyczną interpretację psychiki. Skoro cała przyroda podlega prawom mechaniki (mechanicyzmmechanicyzmmechanicyzm), również dusza musi być materialna i zmieniać się pod wpływem działania materii. Umysł okazywał się w tej koncepcji całkowicie bierny, zaś zmysły okazywały się drogą, za pomocą której ruch materii go kształtował.

Połączenie materializmu i sensualizmu rozwiązywało postawiony przez Berkeleya problem istnienia wiedzy ogólnej. Według Condillaca umysł nie posiada wprawdzie żadnych wrodzonych własności, które pozwalałyby mu przekształcać wrażenia zmysłowe w idee złożone, jak miało to miejsce u Locke’a. Własności te – funkcje umysłu – powstają jednak na skutek oddziaływania wrażeń zmysłowych. Wrażenia nie odpowiadają więc tylko za treść istniejących w umyśle idei (jak miało to miejsce u Locke’a i Berkeleya), ale również kształtują władze umysłu, pozwalające mu tworzyć pojęcia. Condillac dowodził tej tezy przy pomocy eksperymentu myślowego nazywanego posągiem Condillaca. Całe życie psychiczne człowieka miało według niego swoje źródło w oddziaływaniu wrażeń zmysłowych.

RrJ2x3I5gCifw

Zdjęcie przedstawia rzeźbę. Przedstawia nagie dziecko, które je winogrona. Na postumencie rzeźby znajduje się napis: Jesień.

Słownik