Punkt wyjścia

REcJjHRL4nedm1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę popiersia mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Ma wydatny nos i wysokie czoło. Na jego twarzy i czole widać zmarszczki. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Władzę w ateńskiej polis w epoce archaicznej sprawowali arystokraci, tzw. eupatrydzieupatrydaeupatrydzi, którzy spośród siebie wybierali archontówarchontarchontów („rządzących”). Tych dziewięciu jednorocznych urzędników kierowało najważniejszymi sprawami państwa: jeden archont basileus zajmował się funkcjami kapłańskimi i kultu; jeden polemarch (polemarchos) stał na czele armii; sześciu tesmotetów (thesmothetai) miało kompetencje sądownicze i prawodawcze (nie jesteśmy w stanie dokładnie określić ich uprawnień i głównie bazujemy na nazwie: tesmoteta to dosłownie „twórca prawa”); oraz jeden eponim (eponymos), najwyższy spośród archontów nadzorował całe kolegium i prowadził politykę państwa. O znaczeniu eponima świadczy fakt, że imionami arystokratów, którzy sprawowali ten urząd, nazywano kolejne lata (Ateńczycy mawiali np.: Persowie stanęli w Attyce, gdy Kalliades był archontem. Wszyscy archonci po zakończeniu kadencji zasiadali dożywotnio w radzie obradującej na pagórku zwanym AreopagiemAreopagAreopagiem („wzgórze Aresa”). Nie jest jasne, jakie uprawnienia posiadał Areopag, z jednym wyjątkiem: pełnił funkcję sądu w przypadku popełnienia świętokradztwa lub zabójstwa. Obok urzędników i Areopagu funkcjonowało także zgromadzenie ludowe (jako „lud” rozumiano tych, którzy byli w stanie zakupić wyposażenie hoplityhoplitahoplity, a więc nielicznych). Zbierało się ono rzadko i nieregularnie, na co dzień nie odgrywało znaczącej roli.

Kryzys

Podstawą przewagi politycznej i ekonomicznej arystokratów było bogactwo wynikające z posiadania ziemi. W VII w. p.n.e. w nie do końca jasnych dla nas okolicznościach większość ziemi w Attyce znalazła się w ich rękach. Wraz ze wzrostem liczby ludności nasilały się napięcia między arystokratami a drobnymi posiadaczami ziemi. Ci ostatni dzielili swoje gospodarstwa między synów, a kurczące się w ten sposób działki nie były w stanie utrzymać właścicieli. Aby ratować się przed głodem, zastawiali ziemię, a gdy ta się skończyła, oddawali pod zastaw wolność własną i swoich bliskich. W efekcie tracili nie tylko ziemię, lecz także popadali w niewolę. Świadectwem ich smutnego losu były kamienne słupy (horoi), które stawiano na zadłużonych polach (kilka z nich – choć nieco późniejszych, bo pochodzących z IV w. p.n.e. – zachowało się do naszych czasów). Solon pisał o nich w jednym ze swoich wierszy, w którym chwali się efektami swojej reformy:

Szczególny opór zaczął budzić zwyczaj sprzedawania popadłych w niewolę za długi Ateńczyków poza granice Attyki. Niepokój społeczny stał się na tyle duży, że groził wybuchem stasisstasisstasis. Biedni żądali nowego podziału ziemi. Aby temu zapobiec (i być może ewentualnemu rozlewowi krwi z tego powodu), arystokraci zgodzili się na reformy. Przeprowadzić je mieli ajsymneciajsymnetaajsymneci. Zaczął się proces powolnej przebudowy porządku prawnego, społecznego i politycznego ateńskiej wspólnoty.

RLstIVFj8QW2u

Zdjęcie przedstawia salę muzealną, w której znajduje się pięć antycznych posągów. Na pierwszym planie widoczne są posągi dwóch nagich mężczyzn. Ich ciała są atletycznie zbudowane i proporcjonalne. Mężczyźni trzymają w wyciągniętych rękach noże. Na drugim planie są dwa kolejne posągi nagich mężczyzn oraz jeden posąg młodej kobiety w tunice.

Ku demokracji

Proces przebudowy ustroju polis ateńskiej rozpoczął się w latach 20. VII w. p.n.e. Pierwszy zadania podjął się Drakon, który doprowadził do spisania praw (wcześniej prawa były przekazywane ustnie, co mogło prowadzić do nadużyć ze strony tesmotetów). Kolejny reformator, Solon, zlikwidował zadłużenie Ateńczyków (słynna seisachtheia, „strząśnięcie długów”), zakazał niewoli za długi i umożliwił szerszemu gronu obywateli ubieganie się o najważniejsze urzędy w państwie. Wcześniej archontami mogli zostać tylko nieliczni, a od czasów Solona każdy, kto posiadał majątek przynoszący co najmniej 300 medymnówmedymnmedymnów rocznie (ok. 12–15 ha). Mimo starań Solon załagodził jedynie skutki kryzysu, ale nie zlikwidował przyczyn (nie doprowadził do nowego podziału ziemi). W konsekwencji doszło w niedługim czasie do stasis, w wyniku której władzę przejął tyrantyrantyran Pizystrat.

RJajodExH0t2V

Zdjęcie prezentuje dwanaście ostrakonów. Są to gliniane krążki podobnej wielkości. Przy rantach każdego z krążków wypisane są imiona. W środku krążków zrobiona jest dziura.

Długoletnie panowanie Pizystrata było dla miasta okresem pomyślności. Podjęte przez tyrana na wielką skalę działania o charakterze budowlanym dały pracę rzeszy najbiedniejszych. Inni znaleźli zatrudnienie w rozwijającym się wówczas z niebywałym rozmachem rzemiośle (ceramikaceramikaceramika ateńska za Pizystrata podbiła cały świat grecki). Demokrację natomiast zaprowadził w Atenach Klejstenes. Stało się to po obaleniu tyranii, czyli po zamordowaniu Hipparcha i wypędzeniu Hippiasza (byli to synowie Pizystrata, którzy sprawowali władzę po śmierci ojca). Klejstenes dopuścił do udziału w życiu wspólnoty najbiedniejszych (dotychczas przysługiwał jedynie tym, którzy byli w stanie kupić uzbrojenie hoplickie). Zyskali oni prawo uczestnictwa w zgromadzeniu ludowymzgromadzenie ludowe (eklezja)zgromadzeniu ludowym, które stało się centrum życia politycznego. Z kolei kompetencje archontów przejęła w dużym stopniu wybierana demokratycznie Rada Pięciuset, na co dzień zajmująca się przygotowywaniem obrad zgromadzenia.

RHaQXnStdtZNh

Mapa przedstawia Attykę, krainę historyczną we wschodniej starożytnej Grecji, graniczącą z Beocją oraz Megarą. Najważniejszymi miastami Atyi były: Oropus, Decelea, Maraton, Kilfisia, Kolonos, Ateny, Faleron, Stettos, Sounion, Pitreus, Salamina, Eleusis.

Słownik

Słowa kluczowe

Drakon, Solon, strząśnięcie długów, Pizystrat, Klejstenes, zgromadzenie ludowe, demokracja ateńska, społeczeństwo starożytnej Grecji, starożytność, starożytna Grecja, antyk

Bibliografia

B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków: do końca wojen perskich, t. 1, Warszawa 1988.

M.I. Finley, Grecy, Warszawa 1965.

W. Lengauer, Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, Warszawa 1999.

D. Musiał, Świat grecki: od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.

A. Ziółkowski, Historia powszechna: starożytność, Warszawa 2010.