Czym jest poezja u Arystotelesa?

R1LiZRz8Jw1Iy1Rembrandt Harmenszoon van Rijn, Arystoteles z popiersiem Homera.

Obraz przedstawia zamyślonego mężczyznę ubranego w bogate szaty. Mężczyzna ma długą brodę. Przepasany jest bogato zdobiona szarfą. Rękawy koszuli wystającej spod kaftana bez rękawów są bardzo bufiaste i marszczone. Postać trzyma dłoń na popiersiu przedstawiającym Homera. Mężczyzna patrzy w skupieniu i zamyśleniu na rzeźbę.

Na początek należy ci się krótkie wyjaśnienie. Arystoteles nie pisał o literaturze, ale o poezjipoezjapoezji. Rozumiał ją jednak inaczej niż my. Dla nas poezja to liryka – jeden z rodzajów literackich, obok dramatu i epiki. Tymczasem Arystoteles miał na myśli te gatunki literackie, które w jego czasach posługiwały się wierszem i opowiadały pewną historię – dramat, czyli tragediętragediatragedię i komedię, epikę, czyli przede wszystkim eposy, takie jak Iliada i Odyseja Homera oraz pieśni, np. na cześć Dionizosa (dytyrambydytyrambdytyramby). Teksty literackie nie służyły do cichego czytania, ale do wystawiania lub wykonywania na scenie. Dramaty inscenizowano, eposy śpiewano w czasie różnych okazji, np. uczt, natomiast pieśni – w trakcie uroczystości religijnych. Tam, gdzie my mówimy o czytelniku, Arystoteles myślał więc o widzu. Natomiast tam, gdzie my mówimy o rzeczywistości, Arystoteles mówił o przyrodzie. Problem, który określiliśmy jako stosunek literatury do rzeczywistości, Arystoteles określiłby jako stosunek poezji do przyrody. Natomiast zamiast o stosunku literatury do czytelnika powiedziałby o stosunku poezji do widza. W gruncie rzeczy są to jednak te same problemy.

Mimesis: literatura a rzeczywistość

Arystoteles uważał, że poezja naśladuje przyrodę (gr. mimesismimesismimesis – naśladowanie). Czy oznacza to zatem, że teksty literackie imitują wygląd rzeczy, które znamy z przyrody? Zdecydowanie nie. To rozumienie mimesis, które jest nam też najbliższe dzisiaj, rozwinął wcześniej Platon. Natomiast koncepcja mimesis Arystotelesa powstała w wyniku krytyki poglądów Platona. Jeden z argumentów, które przedstawiał Arystoteles, żeby wykazać, że poezja nie jest kopią przyrody, brzmi tak:

W przytoczonym fragmencie pojawiają się dwa główne pytania, jakimi zajmie się Arystoteles w swojej teorii poezji – jak poeta naśladuje przyrodę oraz jaki wpływ wywiera poezja na odbiorcę.

Żeby zrozumieć, w jaki sposób poeta naśladuje rzeczywistość, odwołajmy się do potocznego rozumienia słowa mimesis, którego używano w starożytnej Grecji. Odnosiło się ono do sztuki aktorskiej i oznaczało wyrażanie emocji za pomocą tańca. Aktor nie przeżywa prawdziwego smutku, ale go naśladuje na scenie. Naśladownictwo Arystoteles zastosował w odniesieniu do sztuki poetyckiej – poeta, podobnie jak aktor, ma do dyspozycji pewne środki, za pomocą których może naśladować – we właściwy dla poezji sposób tworzyć coś, co znamy z naszego codziennego doświadczenia rzeczywistości. Te środki to wysłowienie, rytm (stopy metryczne) oraz melodia (odnosi się do tych fragmentów utworów poetyckich, które przeznaczone były do śpiewania). Tekst literacki nie odtwarza więc przyrody, ale tworzy coś nowego – mówiąc współczesnym językiem, tworzy świat fikcji, który jest niezależny od tego, jak jest „naprawdę”.

Wiemy już, jak naśladuje poeta, pozostaje więc pytanie – co? Skupiając się na tragedii, Arystoteles pisze, że nie naśladuje ona ludzi, ale działania (akcję) i życie. Nie chodzi więc o to, że Edyp – postać literacka, ma taki sam charakter, jak mityczny król Teb, lecz że fabuła tragedii  przedstawia pewien układ zdarzeń, które mogą zostać uznane za prawdopodobne. Żeby ocenić, czy poezja dobrze naśladuje przyrodę, Arystoteles nie odwołuje się do obiektywnej wiedzy przyrodniczej, ale do potocznego poglądu na świat, jaki mają widzowie, oraz do reguł sztuki. Na przykład to, że postaci tragedii posługują się wyszukanym językiem nie wynika stąd, że mówi się tak na co dzień, ale dlatego, że taki sposób wysłowienia jest właściwy dla tego gatunku poezji.

KatharsiskatharsisKatharsis: literatura a odbiorca

RjZBSlVR4mayM1Antoni Brodowski, Edyp i Antygona.

Obraz malarski przedstawia postać mężczyzny i kobiety. Mężczyzna jest przedstawiony jako niewidomy. Namalowano go jako starszego, brodatego człowiek, który prawą ręką wspiera się o drewnianą laskę. Drugą dłoń trzyma na ramieniu młodej kobiety w szacie opasanej szarfą. Twarz kobiety obrócona jest bokiem - spogląda ona w dal. Postacie stoją boso na drodze - wydają się być w drodze. Kobieta jest przewodnikiem niewidomego.

Arystoteles postawił również pytanie o cel istnienia poezji. Wcześniej uważano, że poeta jest tłumaczem bogów, czyli że bogowie komunikują się z ludźmi za pomocą słów natchnionego poety. Kontakt z poezją miał również służyć doskonaleniu moralnemu ludzi. Arystoteles był pierwszym myślicielem, który zastanawiał się, co naprawdę dzieje się z człowiekiem, który ogląda widowisko przedstawiające tekst poetycki. Uznał, że każdy gatunek literacki wywołuje u odbiorców określone uczucia. Przykładowo rozwój akcji tragicznej, dzięki swojej budowie – np. temu, że bolesne wydarzenia dotyczą bliskich sobie osób – wzbudza uczucia litości oraz trwogi. Każdy utwór poetycki powinien być zbudowany w ten sposób, żeby najpierw wywołać u widzów właściwe uczucia, a potem tak je zintensyfikować, by doprowadzić u odbiorcy do ich oczyszczenia – katharsis.

To właśnie w tym oczyszczającym działaniu Arystoteles widział cel każdej poezji. A zatem proces naśladowania i wszystkie techniczne uwagi, dotyczące tego, jak powinien być zbudowany utwór poetycki, były dla Arystotelesa podporządkowane jednemu celowi – wywołania katharsis u odbiorców.

Słownik