Przeczytaj
W ogniu wojny
Wybuch I wojny światowej spowodował, że wielu Polaków, jako poddanych państw zaborczych, zostało wcielonych do armii Niemiec, Rosji albo Austro‑Węgier. W latach 1914–1918 powołano do nich niemal 3 mln Polaków, z których ok. 0,5 mln straciło życie. Stojąc po różnych stronach w czasie I wojny światowej, Polacy często musieli toczyć bratobójcze walki. Tragizm polskich żołnierzy walczących we wrogich sobie armiach państw zaborczych oddał pisarz i poeta Edward Słoński w wierszu Ta, co nie zginęła…
Ta, co nie zginęłaRozdzielił nas, mój bracie,
zły los i trzyma straż –
w dwóch wrogich sobie szańcachszańcach
patrzymy śmierci w twarz.W okopach pełnych jęku,
wsłuchani w armat huk,
stoimy na wprost siebie –
ja – wróg twój, ty – mój wróg!Las płacze, ziemia płacze,
świat cały w ogniu drży…
W dwóch wrogich sobie szańcach
stoimy – ja i ty.Źródło: Ta, co nie zginęła, Edward Słoński, tekst dostępny online: bibliotekapiosenki.pl.
Od początku wojny ziemie polskie znalazły się w zasięgu działań militarnych frontu wschodniego. Niemcy pierwotnie nie planowały podjęcia ofensywy na wschodzie, ale szybka mobilizacja wojsk carskich i ich wkroczenie na teren Prus Wschodnich spowodowały, że część sił niemieckich została wycofana z frontu zachodniego i przerzucona na wschód do walki z Rosją. Wojska carskie zostały pokonane pod Tannenbergiem (26–30 sierpnia 1914 r.) oraz jeziorami mazurskimi (8–10 września 1914 r.) co przypieczętowało los ofensywy rosyjskiej na północnym odcinku frontu wschodniego. W efekcie Niemcy opanowali zachodnią część ziem dawnego Królestwa Polskiego.
Napis na zdjęciu: Kolumna zaopatrzenia przechodzi przez całkowicie zniszczoną wieś w rosyjskiej Polsce.
Pomimo porażek w walkach z Niemcami armia carska odnosiła sukcesy w walkach z siłami austro‑węgierskimi, które w końcu musiały się wycofać za linię Sanu, pozostawiając w rękach rosyjskich całą Galicję Wschodnią z Lwowem. Osłabionemu klęskami sojusznikowi z pomocą pospieszyli Niemcy. W konsekwencji Rosjanie zostali wyparci z zajmowanych wcześniej terenów. Działania wojenne doprowadziły do ogromnych zniszczeń na ziemiach polskich. Po ustabilizowaniu się frontu na jesieni 1915 r. tereny dawnego Królestwa Polskiego znalazły się pod okupacją Niemiec i Austro‑Węgier. Obaj okupanci postępowali w sposób bezwzględny, doprowadzając do jeszcze większego wyniszczenia ziem polskich.
Prowadzenie działań wojennych na ziemiach polskich wymusiło na państwach zaborczych podjęcie sprawy polskiej, praktycznie nieistniejącej przed światowym konfliktem. Po wybuchu wojny w sierpniu 1914 r. głównodowodzący armią rosyjską Mikołaj Mikołajewicz oraz dowództwo wojsk niemieckich i austro‑węgierskich wydały do Polaków dwie odezwy, starając się ich przyciągnąć na swoją stronę. Nie miały one jednak żadnego praktycznego znaczenia.
W imię niepodległości. Po stronie państw centralnych
W obliczu zbliżającego się konfliktu Polacy nie pozostawali bierni. Największe ożywienie nastąpiło w środowisku krakowskim. Działania podjęli zarówno zwolennicy koncepcji niepodległościowej, jak i ci, którzy wierzyli w tzw. rozwiązanie trialistycznerozwiązanie trialistyczne. Pierwsza grupa z Józefem Piłsudskim na czele zakładała zawarcie przymierza z Austro‑Węgrami i wspólną z nimi walkę przeciwko Rosji. Wiedeń liczył na wybuch antyrosyjskiego powstania na tyłach armii carskiej i tym sposobem osłabienie siły uderzeniowej wschodniego sąsiada. 6 sierpnia 1914 r. Pierwsza Kompania KadrowaPierwsza Kompania Kadrowa wkroczyła do Królestwa Polskiego, obwieszczając utworzenie fikcyjnego Rządu Narodowego.
Z terenów, przez które przechodziliśmy, uciekali ludzie do swoich, do rosyjskiego wojska. Wielkie dwory są bezwzględnie wrogie; po wsiach panuje zabobonny strach i ślepe przywiązanie do istniejącego dotąd panowania.
Cyt. za: A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867–1935, Znak, Kraków 2017.
Wskaż różnicę między tymi dwoma źródłami. Zwróć uwagę na stosunek ludności cywilnej do strzelców. Która z tych wizji jest bliższa prawdzie historycznej?
Pierwsza kadrowa [tekst piosenki]Raduje się serce, raduje się dusza,
Gdy Pierwsza Kadrowa na wojenkę rusza.
Oj da, oj da dana, kompanio kochana,
Nie masz to jak pierwsza, nie – oj nie!
Chociaż w butach dziury, na mundurach łaty,
To Pierwsza Kadrowa pójdzie na armaty.
Oj da, oj da dana, kompanio kochana
Nie masz to jak pierwsza, nie – oj nie!
Chociaż do Warszawy mamy długą drogę,
Ale przejdziem migiem, byle tylko w drogę.
Oj da, oj da dana, kompanio kochana,
Nie masz to jak pierwsza, nie – oj nie!
A gdy się szczęśliwie zakończy powstanie,
To Pierwsza Kadrowa gwardyją zostanie.
Oj da, oj da dana, kompanio kochana,
Nie masz to jak pierwsza, nie – oj nie!
A więc piersi naprzód, podniesiona głowa,
Bośmy przecież Pierwsza Kompania Kadrowa.
Oj da, oj da dana, kompanio kochana,
Nie masz to jak pierwsza, nie – oj nie!Indeks dolny Pierwsza kadrowa – popularna pieśń żołnierska w czasach I wojny światowej; powstała w sierpniu 1914 r., a współautorem jej słów był Kazimierz Łęcki „Graba”.
Jakie nastroje odzwierciedla pieśń? Indeks dolny koniecPierwsza kadrowa – popularna pieśń żołnierska w czasach I wojny światowej; powstała w sierpniu 1914 r., a współautorem jej słów był Kazimierz Łęcki „Graba”.
Jakie nastroje odzwierciedla pieśń?Źródło: Pierwsza kadrowa [tekst piosenki], tekst dostępny online: bibliotekapiosenki.pl.
Piłsudskiemu i jego zwolennikom nie udało się jednak poderwać społeczeństwa do powstania przeciw Rosji. Wiele osób z różnych przyczyn zdecydowało się pozostać lojalnymi wobec imperium carów. W opinii publicznej Piłsudskiemu i jego ludziom zaszkodził fakt, że działali u boku państw centralnych, zwłaszcza Niemiec, które kojarzyły się z brutalną polityką wobec ludności cywilnej. Ziemiaństwo, burżuazja i kler obawiali się zaś socjalizmu, z którym to ruchem nadal utożsamiany był komendant. Rezultaty podjętej przez Piłsudskiego i jego strzelców akcji były rozczarowujące nie tylko dla środowisk niepodległościowych, ale także dla władz austriackich, które liczyły na wzniecenia antyrosyjskiego powstania Polaków. Nad oddziałami polskimi zawisła nawet groźba wcielenia ich do armii cesarskiej. Sytuację uratowali konserwatyści galicyjscy (czyli zwolennicy koncepcji trialistycznej), cieszący się zaufaniem Wiednia. Zyskali oni wsparcie dworu cesarskiego dla polskich działań wojskowych. 16 sierpnia 1914 r. został powołany reprezentujący wszystkie ugrupowania zaboru austriackiego Naczelny Komitet NarodowyNaczelny Komitet Narodowy (NKN), stanowiący najwyższą władzę polityczną, skarbową i wojskową Polaków w Galicji.
W uzgodnieniu z Wiedniem przystąpiono do formowania Legionów PolskichLegionów Polskich w sierpniu 1914 roku. Miało to ogromne znaczenie dla Piłsudskiego, który uważał, że podstawą działań niepodległościowych powinien być czyn zbrojny. Legiony nawiązywały do idei legionowej epoki napoleońskiej, a w przyszłości miały się przekształcić w awangardęawangardę wojska polskiego. Legionom narzucono jednak dowództwo austriackie i podporządkowano armii cesarskiej pod względem militarnym. W ich ramach utworzono trzy brygady, Piłsudski przejął dowództwo nad pierwszą. Legiony łącznie liczyły ok. 25 tys. żołnierzy, którzy odznaczyli się w walkach na froncie wschodnim, stawiając opór ofensywie rosyjskiej.
Pomnik legionistów poległych w bitwie pod Laskami w 1914 w Pionkach.
Przed monumentem widoczni Członkowie Związku Legionistów. Bitwa ta została stoczona przez I Brygadę Legionów Polski pod dowództwem Józefa Piłsudskiego. Mimo bohaterskiej obrony pozycji żołnierze polscy musieli się wycofać z obawy przed oskrzydleniem przez wojska rosyjskie., 2. Jastków. Ilustracja przedstawia biegnących żołnierzy. Są uzbrojeni. Część pada zastrzelona. Nad bitwą unosi się dym. Domena publiczna, Wikimedia Commons.
Atak „Czwartaków” pod Jastkowem 31 lipca 1915 r., obraz Józefa Ryszkiewicza (syna).
Bitwa jastkowska należała do największych starć Legionów Polskich na terenie Królestwa Polskiego. Była to pierwsza bitwa, podczas której polskie oddziały miały dużą samodzielność i o samym przebiegu walk decydowali dowódcy pułków oraz Józef Piłsudski jako głównodowodzący. Był to pierwszy większy bój 4 pułku piechoty Legionów Polskich, uważany za swoisty chrzest bojowy tej formacji., 3. Kostiuchnówka. Mapa przedstawia bitwę pod Kostiuchnówką 4–6.07.1916. Ukazane są rozmieszczenia wojsk. Wojska węgierskie i polskie są na zachodzie. Na wojska polskie składają się pierwsza, druga i trzecia linia obrony wojsk polskich. Wojska rosyjskie są na północy, które następnie posuwają się na południe i atakują wojska polskie i węgierskie od wschodu. Na południu znajduje się linia kolejowa. Na wschodzie płynie rzeka Styr. Przy miejscowości Kostiuchnówka płynie rzeka Garbach oraz umieszczony jest sztab Józefa Piłsudskiego. Lonio17, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons.
Plan bitwy pod Kostiuchnówką.
Bitwa ta miała na celu opóźnienie natarcia wojsk rosyjskich podjętego w ramach tzw. ofensywy Brusiłowa. 5,5 tys. żołnierzy polskich stawiało opór ok. 13 tys. żołnierzy rosyjskich. Największe boje stoczyła I Brygada Legionów Polskich pod dowództwem Józefa Piłsudskiego. Straty polskie wyniosły 2 tys. żołnierzy. Siły austro-węgierskie wycofały się z zajmowanych pozycji.
Dwuletnie walki po stronie państwa centralnych nie przyniosły żadnych ustępstw na rzecz sprawy polskiej. W Legionach zaczęło więc narastać poczucie bezsensowności dalszej walki w sytuacji, gdy ani Niemcy, ani Austro‑Węgry nie uczyniły żadnego gestu, który dawałby nadzieję Polakom na niepodległość. Piłsudski zaczął coraz bardziej dystansować się od idei walki po stronie państw centralnych, obawiając się wykrwawienia polskich oddziałów. Jesienią 1916 r. demonstracyjnie złożył dymisję, nie zrezygnował jednak z dalszego kształcenia kadr wojskowych, nadzorując rozbudowę sieci oddziałów Polskiej Organizacji Wojskowej.
Nadzieje bez pokrycia. W imperium carskim
Wybuch wojny z wielkimi nadziejami przywitali także zwolennicy orientacji prorosyjskiej z Romanem Dmowskim na czele. Z inicjatywy tych środowisk po odezwie Mikołaja Mikołajewicza z sierpnia 1914 r. zaczęto zakładać komitety obywatelskie. Wstępnie ich działalność ograniczała się do podejmowania akcji o charakterze gospodarczym i charytatywnym, ale wierzono, że w przyszłości staną się one zaczynem polskiej organizacji politycznej w Królestwie Polskim. 25 listopada 1914 r. utworzono Komitet Narodowy Polski (KNP) będący polityczną reprezentacją stronnictw opowiadających się za poparciem Rosji podczas wojny. Początkowo działał on w Warszawie, a po jej zajęciu przez wojska niemieckie w 1915 r. przeniósł się do Piotrogrodu, ale zaprzestał tam już swojej działalności. Formalnie został rozwiązany w 1917 r., a stojący na jego czele Roman Dmowski wyjechał do Francji.
Rząd carski z niechęcią spoglądał na polską inicjatywę, podobnie odnosił się do utworzonego jesienią 1914 r. polskiego legionu ochotniczego, zwanego od miejsca formowania Legionem PuławskimLegionem Puławskim. Od początku pozbawiony był on polskiego charakteru. W marcu 1915 r. na osobiste polecenie głównodowodzącego został przekształcony w rosyjskie drużyny pospolitego ruszenia, a w październiku rozwiązany.
Opisz umundurowanie oficerów Legionu Puławskiego.
Z większą przychylnością militarne inicjatywy Polaków spotkały się w Rosji po wybuchu rewolucji lutowej (8‑16 marca 1917 r.) i obaleniu caratu. W kwietniu 1917 r. powstała w Rosji wywodząca się z Legionu Puławskiego Dywizja Strzelców Polskich, a trzy miesiące później Rząd Tymczasowy wydał zgodę na sformowanie na Białorusi I Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. Józefa Dowbora‑Muśnickiego.
Błękitna ArmiaBłękitna Armia
Do udziału w wojnie po stronie państw ententy włączyli się także Polacy mieszkający we Francji. Planowano utworzenie odrębnej jednostki ochotniczej u boku armii francuskiej, ale pomysł ten udaremnił protest ambasady rosyjskiej. Carat w tym czasie przeciwny był podnoszeniu sprawy polskiej na forum międzynarodowym, a Francja nie chciała się wtrącać w wewnętrzne sprawy swojego sojusznika. Zgromadzonych w mieście Bayonne polskich ochotników wcielono więc do Legii Cudzoziemskiej. Zachowano jednak narodowy charakter jednostki. Legion, który od miejsca utworzenia nazwano Legionem BajończykówBajończyków, brał udział w walkach na froncie zachodnim, w Szampanii i we Flandrii, wskutek czego poniósł duże straty (ok. trzy czwarte składu). Oddział rozwiązano w 1915 r., wielu jego żołnierzy dołączyło do armii francuskiej lub wyjechało do Rosji, by walczyć w jednostkach polskich.
Stosunek Francji do sprawy polskiej zmienił się po wybuchu rewolucji lutowej w 1917 r. i upadku caratu. W czerwcu 1917 r. prezydent Raymond Poincaré wydał dekret, na mocy którego Polacy mogli przystąpić do formowania oddziałów narodowych u boku armii francuskiej. Od koloru mundurów jednostki te otrzymały miano Błękitnej Armii. W jej skład weszli jeńcy wojenni z państw centralnych. Pierwszym dowódcą był Francuz gen. Louis Archinard, pod koniec wojny zastąpiony przez gen. Józefa Hallera. W kwietniu 1919 r. większość żołnierzy powróciła do kraju.
W połowie sierpnia 1917 r. we Francji reaktywował swoją działalność Komitet Narodowy PolskiKomitet Narodowy Polski. Był on uznawany przez rządy Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch za główne przedstawicielstwo interesów polskich na Zachodzie i namiastkę rządu polskiego.
Kto był przywódcą Komitetu i w jaki sposób zostało to zaznaczone na zdjęciu?
Słownik
(niem. Schanze) konstrukcja stworzona w ziemi, zawierająca wał obronny i fosę
polska formacja wojskowa utworzona przez stronnictwa galicyjskie 27 sierpnia 1914 r., walczyła u boku armii austro‑węgierskiej podczas I wojny światowej
polska formacja zbrojna utworzona w czasie I wojny światowej pod auspicjami Komitetu Narodowego Polskiego, jej nazwa pochodzi od miejsca formowania; liczyła ona ok. tysiąca ochotników, walczyła w składzie armii rosyjskiej przeciwko Niemcom na froncie wschodnim, została rozwiązana w 1915 r.
polska organizacja polityczna powstała w Krakowie 16 sierpnia 1914 r. w wyniku porozumienia środowisk konserwatywnych ze środowiskiem niepodległościowym, na jej czele stanął Juliusz Leo
polska organizacja polityczna założona przez działaczy endecji na czele z Romanem Dmowskim na terenach zaboru rosyjskiego (działał w Warszawie, a później w Piotrogrodzie), wyniku braku porozumienia władzami rosyjskimi rozwiązał się i został reaktywowany we Francji, gdzie działał do 1919 r. reprezentując interesy polskie wobec państw zwycięskiej ententy
inaczej Armia Polska we Francji, zwana Błękitną od koloru mundurów; była to polska ochotnicza formacja wojskowa powstała w czasie I wojny światowej w roku 1917, powołał ją prezydent Francji Raymond Poincaré dekretem z dnia 4 czerwca 1917 z inicjatywy Romana Dmowskiego oraz Komitetu Narodowego Polskiego, na czele jej stanął Józef Haller
potoczna nazwa pododdziału piechoty Legii Cudzoziemskiej złożonego z polskich ochotników utworzonego w Bayonne we Francji
(z franc. loyal – prawy, szczery, od łac. legalis – ustawowy, lex – prawo) postawa wierności wobec władz, nawet tych, które zostały narzucone przez obce mocarstwo
(od drugiej połowy XVII w. ranga wojskowa, z franc. charge) tu: gwałtowny atak jazdy
stworzona w drugiej połowie XIX w. koncepcja polityczna, która głosiła ideę przekształcenia istniejącej dualistycznej monarchii Austro‑Węgier w monarchię składającą się z trzech równo traktowanych członów; trzecim członem miałaby być Polska, Polska i Czechy albo ogólnie narody Słowian południowych
(z franc. avant‑garde – straż przednia, forpoczta) tu w znaczeniu grupy przecierającej szlaki, tworzącej podstawy do dalszych działań
utworzony w sierpniu 1914 r. przez Józefa Piłsudskiego pododdział piechoty; w jej skład wchodzili członkowie Polskich Drużyn Strzeleckich oraz Związku Strzeleckiego
Słowa kluczowe
Pierwsza Kompania Kadrowa, Józef Piłsudski, Błękitna Armia, Legion Puławski, Legiony Polskie, Legion Bajończyków, I wojna światowa, sprawa polska podczas I wojny światowej, Polacy w czasie I wojny światowej
Bibliografia
S. Kieniewicz, Historia Polski 1795–1918, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1918, PWN Warszawa 2014.
A. Chwalba, Historia Polski, 1795–1918, Wydawnictwo Literackie Kraków 2000.
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1998.
J. Piłsudski, Myśli, mowy i rozkazy, Warszawa 1989.
Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866–1925, red. H. Janowska, T. Jędruszczak, Warszawa 1981.