Mit „ciosu w plecy”

R1VNIgdpz5g0F1

Grafika przedstawia niemiecką pocztówkę z 1919 roku, która odwołuje się do mitu „ciosu w plecy‘’ , czyli zdrady lewicy w czasie pierwszej wojny światowej. Po lewej stronie przedstawiona jest podobizna niemieckiego żołnierza siedzącego w okopach, który na głowie nosi hełm, a w ręce trzyma broń. Za nim znajduje się postać posiadająca krępą budowę ciała, nieprzyjemny wyraz twarzy, a na głowie czapkę z gwiazdą Dawida. W prawej ręce trzyma ostrze, wbija je w plecy niemieckiego żołnierza. Nad przedstawioną sceną w górnej części pocztówki znajdują się czarne chmury.

Warunki, jakie narzucono Niemcom w traktacie wersalskimTraktat wersalskitraktacie wersalskim, część mieszkańców tego państwa uważała za niesprawiedliwe tym bardziej, że wojna wcale nie wydawała się im przegrana. W momencie ogłoszenia rozejmu 11 listopada 1918 r. front na zachodzie przebiegał we Francji i w Belgii, a na wschodzie – w Rosji. Wprawdzie armie Niemiec i Austro‑Węgier ponosiły klęski, ale nie zostały definitywnie pobite. Działania militarne zostały przerwane, bo w Niemczech doszło do wystąpień rewolucyjnych (rewolucja listopadowa) i wewnętrznego chaosu, a w monarchii austro‑węgierskiej poszczególne narody wchodzące w jej skład, m.in. Polacy, Węgrzy czy Czesi, odrywały się od niej, ogłaszając niepodległość.

Wielu widziało w tym efekt spisku i zdrady. Kto był zdrajcą? Dla nacjonalistycznej prawicy – ci, którzy obalili obie monarchie (austro‑węgierską i niemiecką), powołali na ich miejsce republiki oraz skapitulowali przed państwami ententy: zarówno w Austrii, jak i w Niemczech byli to socjaliści. Skoro socjaliści, to Karol MarksKarol MarksKarol Marks, a jak Marks, to skojarzenia szły w stronę komunistów oraz Żydów.

Gdy w kwietniu 1922 r. republikańskie Niemcy jako pierwsze w świecie podpisały w Rapallo układUkład z RapalloRapallo układ o współpracy ze Związkiem Sowieckim, niemieccy nacjonaliści i prawica rozpętały histerię; przedstawiali oni demokrację i parlamentaryzm jako ustrój, w którym zza kulis rządzą Żydzi prowadzący społeczeństwo do komunizmu. Potwierdzeniem tego miała być osoba Waltera Rathenaua, ministra spraw zagranicznych, z pochodzenia Żyda, który reprezentował Niemcy w Rapallo. Dwa miesiące później zastrzelono go na ulicy w Berlinie.

Wielki kryzys podkopuje demokrację

Adolf Hitler poszedł na wojnę jako ochotnik, spędził ją w okopach we Francji. Wyróżnił się: dwukrotnie odznaczono go krzyżem żelaznym, awansował na kaprala, był ranny. Kiedy wyszedł ze szpitala wojskowego, państwo, któremu służył, w swojej wcześniejszej postaci już nie istniało. Czuł się zdradzony i zaczął skupiać wokół siebie ludzi, którzy czuli podobnie.

Hitler pogardzał demokracją z takich samych powodów jak narodowa prawica. Uważał ją za ustrój narzucony Niemcom przez międzynarodowy kapitał, który chciał okraść Niemców z dóbr narodowych. Dlatego jednym z głównych jego haseł było pozbawienie cudzoziemców prawa do posiadania firm i ziemi w Niemczech; domagał się nacjonalizacji przemysłu i wielkich domów handlowych. Mimo głoszonych przez NSDAPNSDAPNSDAP postulatów, że obowiązkiem państwa powinno być znalezienie pracy dla każdego oraz wprowadzenia darmowej edukacji, przewodzonej przez Hitlera partii narodowosocjalistycznej nie wiodło się w wyborach; w 1928 r. zdobyła zaledwie 2,8 proc. głosów.

W 1929 r. przyszedł jednak wielki kryzys gospodarczy. Co trzeci Niemiec stracił pracę, a pozostałym znacznie obniżono zarobki. Drastyczne ograniczenie konsumpcji wywołało spadek cen żywności, a to – zubożenie na wsi. Wielu rolników straciło płynność finansową, ich gospodarstwa zostały przejęte przez banki lub innych wierzycieli. W miastach i na wsi pojawił się problem głodu. Hitler obarczył za to winą demokrację i kapitalizm.

Wbrew częstym wyobrażeniom partia narodowosocjalistyczna Hitlera nigdy nie zdobyła większości w wyborach w Niemczech. Dopóki były one wolne, tj. mogły brać w nich udział wszystkie partie, najlepszym wynikiem NSDAP było 37,4 proc. osiągnięte w lipcu 1932 r. (socjaliści uzyskali 21,9 proc., komuniści 14,6 proc.). To wystarczyło jednak do utworzenia największego klubu parlamentarnego i w konsekwencji powierzenia Hitlerowi w styczniu 1933 r. przez prezydenta Niemiec Paula von Hindenburga funkcji kanclerza Rzeszy.

Największe poparcie NSDAP miała w małych miastach i na wsiach, w dużych ośrodkach głosowało na nią kilka – kilkanaście procent wyborców. W Berlinie, Dreźnie czy Hanowerze ponad połowa uprawnionych do głosowania popierała socjalistów lub komunistów.

Hitler od momentu, gdy stanął na czele rządu, rozpoczął szybkie przekształcanie republiki parlamentarnej w dyktaturę. Wykorzystał do tego pożar budynku parlamentu (ReichstaguReichstagReichstagu) w nocy z 27 na 28 lutego 1933 roku. Prawdopodobnie podpalenie zorganizowała jedna z bojówek NSDAP, ale winę zrzucono na komunistów. Oskarżono ich o próbę wywołania zamachu stanu. W obliczu rzekomego zagrożenia państwa rząd Hitlera uzyskał zgodę prezydenta Hindenburga na czasowe wprowadzenie stanu wyjątkowego, co pozwalało m.in. na internowanieinternowanieinternowanie zatrzymanych osób bez nakazu sądowego, a także zawieszenie wolności zgromadzeń i wolności publikacji.

Terror policyjny (aresztowano ponad 5 tys. osób) zastosowano przede wszystkim wobec przedstawicieli dwóch największych partii lewicowych – komunistów i socjalistów. Obie miały w parlamencie niemal tyle samo przedstawicieli co NSDAP.

Przeprowadzone w marcu 1933 r., w warunkach zastraszania przeciwników politycznych, wybory do parlamentu przyniosły Hitlerowi zwycięstwo – jego partia uzyskała 44 proc. głosów. W trakcie pierwszego posiedzenia okazało się, że blisko jedna piąta deputowanych jest nieobecna, ponieważ znajduje się w aresztach. Dzięki uzyskanej w ten sposób większości przegłosowano unieważnienie mandatów posłów komunistycznych, a następnie przyznano rządowi Hitlera prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, co praktycznie czyniło niemiecki parlament bezsilnym i zbytecznym organem. W lipcu 1933 r. rząd zdelegalizował wszystkie inne partie poza NSDAP.

Niemiecki cud gospodarczy

W kolejnych latach poparcie dla partii narodowosocjalistycznej wzrosło jeszcze bardziej. Sprawiła to przede wszystkim polityka gospodarcza Hitlera. W samym tylko 1933 r. polecił on zadłużyć państwo na ponad 5 mld marek, a za te pieniądze uruchomił program inwestycji publicznych w budowę sieci autostrad, linii kolejowych i sieci kanalizacyjnych. Tygodniowy czas pracy zmniejszono do 40 godzin i zabroniono pracowania w nadgodzinach. Dostępne były specjalne kredyty dla przedsiębiorstw, ale warunkiem uzyskania pożyczki było przedstawienie planu przyjęcia do pracy zwolnionych wcześniej pracowników i zatrudnienie nowych. Zwolnienie kogokolwiek stało się możliwe jedynie w przypadku drastycznego naruszenia dyscypliny. W efekcie już po roku bezrobocie zmniejszyło się o połowę, a dwa lata później zlikwidowano je zupełnie. Zastąpił je nawet obowiązek pracy.

Specjalną polityką państwa objęto również rolnictwo. Wprowadzeniu wysokich ceł na produkty rolne z zagranicy towarzyszyła polityka kredytów i subsydiówsubsydiasubsydiów na zakup maszyn rolniczych oraz rozbudowę gospodarstw, a w ramach programu robót publicznych budowano mieszkania dla pracowników rolnych nie mających własnych gospodarstw. Wprowadzono też zakaz dzielenia, sprzedawania i hipotecznegokredyt hipotecznyhipotecznego obciążania gospodarstw.

Polityka kredytowania programów socjalnych była możliwa dzięki podporządkowaniu banków państwu. Rząd przyznał sobie również prawo dzielenia i łączenia przedsiębiorstw oraz decydowania o ich produkcji. W efekcie w latach 1933–1936 dochód narodowy brutto wzrastał w rocznym tempie 9,5 proc. Niemieckie społeczeństwo zaczęło widzieć w Adolfie Hitlerze cudotwórcę i męża opatrznościowego. To umożliwiło mu realizację celu głównego: uruchomienie programów zbrojeniowych i przygotowywanie się do wojny, a jednocześnie wprowadzenie przepisów, zmieniających niemieckie społeczeństwo.

W imię czystości rasy

Naziści wyznawali ideologię, według której Niemcy to jedyny naród będący przedstawicielem idealnej i czystej białej rasy. Określali siebie jako AryjczykówAryjczykAryjczyków i uważali się za nadludzi, rasę panów. Tym, co miało spajać społeczeństwo Trzeciej Rzeszy, były więzy krwi, przywiązanie do tradycji i historii. Odwoływano się do koncepcji jedności ludów germańskich. Dlatego ważne miejsce w nazistowskiej polityce zajęły niemiecki folklor czy powrót do tradycji pogańskich. Naziści kładli też nacisk na wychowanie młodzieży w duchu narodowego socjalizmu. Już w latach 20. XX w. zaczęły powstawać organizacje zrzeszające młodych o poglądach nacjonalistycznych, m.in. HitlerjugendHitlerjugendHitlerjugend czy kobieca Bund Deutscher MädelBund Deutscher MädelBund Deutscher Mädel. Ich członkowie brali udział we wspólnych zajęciach gimnastycznych, artystycznych i ćwiczeniach wojskowych.

We wspólnocie narodowej III Rzeszy specjalne miejsce miały kobiety. Według nazistów głównym celem małżeństwa była prokreacja i podtrzymanie rasy aryjskiej. Hitler w 1934 r. w mowie do Narodowosocjalistycznej Organizacji Kobiet wygłosił takie słowa: „dla niemieckiej kobiety światem jest jej mąż, jej rodzina, jej dzieci i jej dom”*. Matkom przynajmniej czwórki dzieci wręczano tzw. „Ordery Macierzyństwa”. Panowało przekonanie o wyższości mężczyzn nad kobietami; te ostatnie według nazistów miały mniejsze zdolności intelektualne i potrzebowały męskiego wparcia. Jednocześnie zachęcano je do aktywności fizycznej i dbałości o swoje zdrowie.

R1bMVqkIwSaGo

Czarnobiałe zdjęcie ilustruje otwarcie wystawy ,,Kobiety: życie kobiet, ich rola w rodzinie, w domu i w pracy’’ w dniu 18 marca 1933 roku. Przedstawiona jest scena, na której stoją nazistowscy politycy, z Józefem Goebbelsem na czele. Za sceną znajdują się duże plakaty, a nad nimi napisy po niemiecku. Przed sceną znajduje się licznie zgromadzona widownia odwrócona tyłem do obiektywu.

Indeks górny *Artykuł Women in Nazi Germany, dostęp: spartacus‑educational.com [5.01.2022] Indeks górny koniec^{*Artykuł Women in Nazi Germany, dostęp: spartacus‑educational.com [5.01.2022]}

Kolejnym istotnym elementem nazistowskiej polityki była eliminacja grup „szkodliwych” według nazistów dla czystości krwi niemieckiej, np. osób niepełnosprawnych czy cierpiących na zaburzenia psychiczne. Już w lipcu 1933 r. przyjęto ustawę wprowadzającą przymus sterylizacji, co miało zapobiec narodzinom potomstwa obciążonego chorobą dziedziczną.

Pod koniec II wojny światowej liczba ofiar bestialskiej ustawy sięgnęła 400 tys. osób. Większość z nich wysterylizowana została jeszcze w latach 30. Każdy lekarz zobowiązany był informować sądy m.in. o pacjentach opóźnionych w rozwoju, chorych psychicznie oraz cierpiących na inne choroby neurologiczne, niewidomych, niesłyszących, alkoholików czy posiadających poważne deformacje fizyczne. Osoby te czekał potem proces przed specjalnym sądem eugenicznymeugenikaeugenicznym, rozstrzygającym o konieczności przeprowadzenia zabiegu sterylizacji. Ustawa dotycząca przymusowej sterylizacji weszła w życie w styczniu 1934 r. i początkowo objęła głównie pacjentów przebywających w szpitalach psychiatrycznych i placówkach opieki. Dodatkowo w październiku 1939 r. wydano dekret zezwalający na dokonanie eutanazjieutanazjaeutanazji u pacjentów, którzy zostali uznani za nieuleczalnie chorych. Jego ofiarą padły przede wszystkim osoby niepełnosprawne i psychicznie chore. Akcja ta przeprowadzona była w tajemnicy pod kryptonimem „Program T4” i trwała aż do 1944 r., również na terenach okupowanych przez Niemcy. Szacuje się, że w ramach programu wymordowano blisko 250 tys. osób.

Położenie Żydów

Wprowadzono również przepisy, które miały doprowadzić do wykluczenia z życia społecznego Żydów. Spośród około 70 milionów Niemców tylko około 540 tys. (czyli 0,6 proc.) miało żydowskie pochodzenie. Już w cesarskiej II Rzeszy byli dobrze zintegrowani i zasymilowani, bo inaczej niż np. w carskiej Rosji przysługiwały im takie same prawa jak reszcie obywateli. Pracowali więc jako urzędnicy, wykładowcy i profesorowie, szefowie policji, stawali się politykami i oficerami armii.

Hitler był Austriakiem, a matka wychowywała go na gorliwego katolika. Podzielał większość krążących wówczas przekonań na temat Żydów, łącznie z tą, że są narodem przeklętym za zamordowanie Chrystusa. Jednocześnie utożsamianie lewicy z Żydami było powszechne w ówczesnej Europie, głównie za sprawą Karola Marksa. Z drugiej strony rasizmrasizmrasizm (jako wojna ras) był dla Hitlera ważnym czynnikiem mobilizowania swoich zwolenników, a później całego społeczeństwa wobec wspólnych „wartości”. Żydów wykreowano na wszechpotężnego wroga publicznego, który od wewnątrz miał osłabiać tradycyjną wspólnotę narodową za pomocą ideologii równouprawnienia ras, narodów i kultur. Miał również skrycie dążyć do wojny, skłócając ze sobą narody. W nieustannej kampanii nienawiści przekonywano, że niebezpieczeństwo jest śmiertelne (wciąż wykrywano nowe spiski żydowskie), a Niemcy w każdej chwili zagrożone są agresją ze strony innych państw. Choć na początku ideologia ta mogła zrażać niemieckie społeczeństwo prymitywnym przekazem i bezpodstawnym podziałem ludzi na lepszych i gorszy, to jednak odnosiła skutek, a z czasem represje wobec Żydów oraz hasło „Niemcy dla Niemców” zakorzeniały się coraz silniej wśród niemieckiej ludności.

Nazistowskie władze systematycznie zaczęły wprowadzać zapisy prawne mające na celu „obronę” mitycznej rasy aryjskiej przed „podludźmi” (niem. Untermensch), a więc głównie Żydami, ale również Romami czy Słowianami. W kwietniu 1933 r. uchwalono ustawę o odbudowie służby cywilnej z tzw. paragrafem aryjskim, nakazującym usunięcie z państwowych posad wszystkich pracowników uznanych za Żydów. Przy okazji sformułowano oficjalną definicję Żyda: za takiego traktowano osobę, która wśród czworga dziadków miała co najmniej trzech Żydów.

Następnie pojawił się w ustawodawstwie podział ludności na aryjską i niearyjską. Odzwierciedlał przekonanie nazistowskich Niemiec o wyższości ludów germańskich (aryjskich) nad innymi narodami, np. Słowianami. Na zupełny margines zepchnięto Żydów i Romów.

W 1935 r., w trakcie obrad w Norymberdze, Reichstag przyjął pakiet ustaw zwanych później norymberskimiustawy norymberskienorymberskimi. Ustawa o obywatelstwie Rzeszy stanowiła, że może nim być „tylko obywatel krwi niemieckiej i pokrewnej, który swym zachowaniem dowodzi, że jest skłonny i nadaje się do wiernego służenia Narodowi Niemieckiemu i Rzeszy Niemieckiej”. W ten sposób praw wyborczych pozbawiono nie tylko niemieckich Żydów, ale i tych Niemców, którym udowodniono działalność antynazistowską. Natomiast na podstawie ustawy o ochronie krwi i honoru niemieckiego zakazano zawierania małżeństw i utrzymywania stosunków seksualnych między osobami „krwi niemieckiej i pokrewnej” a Żydami.

Obie ustawy przyspieszyły wykluczanie z życia społecznego Niemców pochodzenia żydowskiego. Wkrótce nie mogli oni być nie tylko urzędnikami państwowymi, ale też wykonywać coraz dłuższej listy zawodów, prowadzić firm, wreszcie zabroniono im korzystania z niemieckich sklepów, restauracji, kin, transportu publicznego (auta i rowery odebrano im już wcześniej). Początkowo celem tych działań nie była wcale eksterminacja (to się zmieni w 1941 r.), a dyskryminacja i stygmatyzacja oraz izolowanie od „prawdziwych” Niemców i w konsekwencji zmuszanie obywateli pochodzenia żydowskiego do emigracji z Trzeciej Rzeszy. Ponieważ jednak konfiskowano im przy tym majątek, więc większość państw nie chciała przyjmować emigrantów, którzy staliby się obciążeniem dla ich budżetu. Przykładem jest historia statku pasażerskiego „St. Louis”.Statek pasażerski „St. Louis”statku pasażerskiego „St. Louis”. Do 1938 r. z Niemiec wyjechało 160 tys. Żydów.

Noc kryształowa

R2dAIZNbG2wZI1

Na czarnobiałym zdjęciu przedstawiono, jak dwaj bojówkarze NDSDAP umieszczają na szybie sklepu plakat z niemiecki napisem „Niemcy! Brońcie się! Nie kupujcie od Żydów!”. Wydarzenie to miało miejsce 1 kwietnia 1933 roku. Fotografia przedstawia witrynę sklepu, na jej szybie naklejony jest plakat. Naprzeciw witryny stoi mężczyzna w pełnym umundurowaniu. Obok stoi żołnierz w koszuli, spodniach oraz długich butach i czapce z daszkiem. Na jego ręce widać opaskę ze swastyką. Niedaleko znajduje się kobieta, która patrzy się na to wydarzenie.

W nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku władze nazistowskie zorganizowały pogrom Żydów, który upozorowano na „spontaniczny” akt gniewu społeczeństwa na wieść o zastrzeleniu w Paryżu niemieckiego radcy ambasady. Sprawcą był pochodzący z Polski Żyd Herschel GrynszpanHerschel GrynszpanHerschel Grynszpan. Bojówkarze hitlerowscy podczas „nocy kryształowejnoc kryształowanocy kryształowej”, jak nazwano te zajścia, zamordowali 91 osób, zniszczyli blisko 7,5 tys. sklepów należących do Żydów i spalili 171 synagog. W następnych dniach aresztowano i osadzono w obozach koncentracyjnych około 25 tys. osób.

W chwili wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. w Niemczech mieszkało jeszcze ponad 200 tys. Niemców pochodzenia żydowskiego. W ciągu kilku lat, do 1945 r., ponad 90 proc. z nich zostanie zamordowanych.

Słownik

Słowa kluczowe

antysemityzm, III Rzesza, dwudziestolecie międzywojenne, totalitaryzm, świat po I wojnie światowej, nazizm, gospodarka nazistowska, rasizm, ustawy norymberskie, noc kryształowa, pożar Reichstagu, II wojna światowa

Bibliografia

A. Bullock, Hitler. Studium tyranii, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2004.

R. J. Evans, Nadejście Trzeciej Rzeszy, Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2017.

J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, PWN, Warszawa 2010.