Przejęcie władzy w partii przez Hitlera

Charakterystykę ustroju politycznego nazistowskich Niemiec należałoby zacząć od 1919 r., kiedy Adolf Hitler wstąpił do Niemieckiej Partii Robotniczej założonej kilka miesięcy wcześniej przez Antona Drexlera. Państwo nazistowskie natomiast powstało w Niemczech dopiero w latach 30., w warunkach kryzysu społeczeństwa kapitalistycznego. Liczne grupy – w tym robotnicy i inteligencja – wyrażały duże niezadowolenie z położenia, w jakim się znalazły (bezrobocie, wyzysk, brak świadczeń socjalnych). Rezultaty I wojny światowej, jak również postanowienia traktatu wersalskiego, które Niemcy uznały za niesprawiedliwe, spowodowały w Niemczech wzmożenie ruchów narodowo‑socjalistycznych.

R9HZ8ch0W1MwC

Fotografia przedstawiająca mężczyzn w sile wieku siedzących w aucie bez dachu. Ubrani w mundury, różne. Mężczyzna po lewej stronie ma okrągłą twarz, wojskową czapkę zakrywającą czoło, wystające kości policzkowe, duże usta. Mężczyzna po prawej stronie ma szczupłą twarz, wojskową czapkę z daszkiem zasłaniającą czoło, duży nos, małe wąsy rosnące tylko pod nosem. Uśmiecha się. Obok auta stoi młody żołnierz. W tle tłum ludzi.

Przejęta przez Hitlera w 1920 r. Narodowa Partia Robotnicza została rok później przemianowana na Narodową Socjalistyczną Partię Robotniczą (NSDAP), której został przewodniczącym. Odwoływała się ona do haseł sprawiedliwości społecznej, co w tym trudnym czasie szybko przysparzało jej popularności i zjednywało zwolenników.

Stworzony we Włoszech faszyzmfaszyzmfaszyzm, którego skrajną odmianą jest nazizm, krytykował nie tylko liberalizm polityczny, ale także liberalizm ekonomiczny. Ideologia bazowała na tym, że głosząc jawny i radykalny antykomunizm i antysocjalizm, jednocześnie zapowiadano wprowadzenie nowego systemu społecznego. Gospodarka według faszystów to nie prywatna sprawa społeczeństwa, oparta na wolnej konkurencji, ale zniesienie podziałów klasowych przez wprowadzenie jednego miernika, jakim jest praca dla wspólnego dobra. Zewnętrznym jej wyrazem miało być zorganizowanie społeczeństwa na zasadzie korporacji (stanów). Radykalne zmiany miały objąć takie dziedziny, jak:

• system opieki społecznej,

• powszechna oświata,

• kontrola państwa nad gospodarką.

Program NSDAP

W programie NSDAP (którego 25 punktów ułożył i spisał Gottfried Feder, a ogłosił je Adolf Hitler 22 lutego 1920 r. na jednym z zebrań NSDAP) zapowiadano m.in.:

• likwidację niesprawiedliwego wyzysku przez kapitał bankowy,

• wsparcie drobnych przedsiębiorstw niewytrzymujących konkurencji z wielkimi koncernami,

• reformę rolną,

• rozwój świadczeń socjalnych.

Państwo faszystowskie, mimo że w pełni nie realizowało programu, nie dokonało również zamachu na własność prywatną (z wyjątkiem własności żydowskiej w Niemczech), wprowadzając jednak kontrolę nad gospodarką i planowaniem. Ideologia nazistowska zmierzała do zniesienia różnic klasowych, zastąpienia walki klas realizacją idei solidarności wszystkich Niemców. Służyć temu celowi miały m.in. organizacje sportowo‑rekreacyjne, wspólne wycieczki pracowników, liczne akcje pomocy dla biednych – co niewątpliwie przysparzało popularności faszyzmowi.

Zatem fundamentem powstania państwa nazistowskiego było niezadowolenie społeczne. Powstające państwo hitlerowskie wspierali również wielcy kapitaliści, szczególnie grupy finansowe, ale również masy średniej burżuazji, drobnomieszczaństwa, pewna grupa robotników przemysłowych i rolnych, część bezrobotnego proletariatu oraz chłopstwo i odłam warstwy inteligencko‑urzędniczej. Wszystkie te grupy pozyskiwano obietnicami i pewnymi zdobyczami socjalno‑ekonomicznymi.

Ustrój faszystowski

R1Di6TIJvVuLZ1

Zdjęcie przedstawia okładkę książki Mein Kampf Adolfa Hitlera, na której znajdują się małe swastyki.

Ustrój faszystowski dominował w społeczeństwach, w których brakowało zakorzenionych tradycji demokratycznych i które wydawały się zagłuszane przez pozostałości feudalne w dziedzinie ekonomicznej, instytucji politycznych i obyczajowości. Miało to być państwo totalne, wszechobecne. Hitler pojmował państwo całościowo: Główną zasadą, którą musimy zauważyć, jest to, że państwo nie jest celem, ale środkiem. Jest podstawą, na której opiera się kultura, ale ono nie dało jej początku. To raczej obecność rasy wyposażonej w możliwości cywilizacyjne wytworzyła ją - pisał w książce Mein Kampf (Moja walka), w której sformułował również program ruchu nazistowskiegonazizmnazistowskiego.

Struktura i organizacja władzy

W państwie faszystowskim struktura i organizacja władzy publicznej była tak kształtowana, by służyła wodzowi w realizacji celów ruchu faszystowskiego. Wódz był również uosobieniem narodu i państwa, co znajdywało oddźwięk w niemieckim haśle: jeden naród, jedno państwo, jeden wódz.

W nazistowskich Niemczech na czele państwa staje więc wódz (niem. Führerprinzip), w  którego rękach skupia się cała władza: przywódcy głowy partii, głowy państwa i szefa rządu. Hitler dochodzi do władzy legalnie, zdobywając przewagę w wyborach parlamentarnych oraz uzyskując nominację na kanclerza Rzeszy z rąk prezydenta Rzeszy Paula von Hindenburga. Pozycja Hitlera wyrosła z zasady wodzostwa. Gdy 2 sierpnia 1934 r. zmarł Hindenburg, na podstawie jego (prawdopodobnie sfałszowanego) testamentu Hitler przejął władzę prezydenta — jako wódz (Führer) i kanclerz Rzeszy, a potem także wódz i najwyższy dowódca siły zbrojnej. Pierwszy człon tytułu eksponowany był najbardziej, nawet bliscy współpracownicy zwracali się do Hitlera mein Führer (mój wodzu). Odtąd też składano przysięgi na Führera oraz witano się pozdrowieniem heil Hitler (cześć Hitlerowi), używanym nawet w korespondencji. Jego władza nie była niczym ograniczona. W wykładni ustroju stał ponad państwem, a jego wola stanowiła „najwyższe prawo”.

Znaczenie partii

Partia faszystowska (zarówno w Niemczech, jak i we Włoszech) scaliła się z aparatem państwowym. Funkcjonariusze partyjni pełnili więc odpowiedzialne funkcje państwowe zarówno na szczeblu centralnym, jak i terenowym. W 1933 r. w Niemczech (drogą ustawy) nastąpiło upaństwowienie partii nazistowskich, co pozwoliło legalnie łączyć funkcje państwowe i partyjne, w których organy partyjne zostały wyposażone w szerokie uprawnienia państwowe. Pozostałe organizacje polityczne podlegały więc likwidacji. W faszystowskich Niemczech – szczególnie po wyeliminowaniu partii komunistycznych i socjaldemokratycznych – jedyną siłą rządzącą była partia nazistowska.

Partia stojąca na czele rządu obdarzona była szczególnym pełnomocnictwem władzy. Parlamenty traktowano jako ciała bez znaczenia. Funkcja wodza, którą w Niemczech pełnił Hitler, a we Włoszech Mussolini, miała być pełniona dożywotnio, stając się tym samym ideą, z której wynikała zasada nadzwyczajności wodza i jego nieomylności.

Zmiany w funkcjonowaniu państwa

W Niemczech wprowadzono rasistowskie ustawodawstwo, przyznając pewne prawa narodowości niemieckiej, a zakazując ich wszystkim innym narodowościom. W ten sposób ukształtował się tam skrajnie nazistowski reżim polityczny, który łączył założenia faszyzmu, charakterystyczne również dla innych państw europejskich, ze skrajnym rasizmem i antysemityzmemantysemityzmantysemityzmem, obecnym w ideologii obowiązującej w III Rzeszy. Wolność indywidualna, prawa i swobody obywateli stały się jedynie koncesją państwa na rzecz jednostki. W całym okresie istnienia państwa nazistowskiego metodą i środkiem działania aparatu państwowego był terror. Aparat policyjny i obozy stały się postrachem dla ludności i służyły jako element nacisku i wymuszania posłuszeństwa. III Rzesza Niemiecka cechowała się monopolizacją władzy państwowej, usunięciem opozycji, zastąpieniem państwa prawa państwem policyjnym, istnieniem monopolistycznej partii umożliwiającej kompleksową kontrolę dokonywaną za pomocą np. dualizmu partyjnej i państwowej biurokracji, odosobnienia i izolowania jednostek. Wprowadzono scentralizowany aparat państwowy i zasadę wodzostwa. Państwo totalitarne w hitlerowskich Niemczech odwoływało się więc do takich pojęć, jak: wspólnota narodowa, ojczyzna, porządek i podporządkowanie przywódcy. Wykorzystywano również kulturę w celach propagandy oraz stosowania terroru psychicznego i fizycznego.

Terror

Reżim totalitarny w Niemczech określa się też jako reżim hitlerowski (od wodza reżimu), faszystowski (od ideologii, która służyła do jego realizacji) lub nazistowski (od niem. Nationalsozialismus – narodowy socjalizm).

Ideologia faszystowska

R1GXXzfQKnooF1

Fotografia przedstawiająca bramę wejściową z napisem <span lang="de"Arbeit macht frei . Przed bramą otwarty szlaban, nad siatką ogrodzenia umieszczone druty kolczaste. Na drugim planie dwukondygnacyjne baraki.

Ideologia faszyzmu nie stanowiła jednolitego systemu światopoglądowego. Była wybiórczym połączeniem różnych elementów, czerpanych z filozofii irracjonalistycznej XIX w., nacjonalistycznych doktryn solidaryzmu społecznego i antydemokratycznych teorii socjologicznych, które miały teoretycznie uzasadniać idee etnocentryzmu, elitaryzmu i rasizmu. Łącząc te elementy ideologiczne, faszyści tworzyli całkowicie nierealny pogląd na świat, bazujący na micie „misji dziejowej”, wyższości własnego narodu nad wrogiem (dla nazizmu był to „twór żydowski”), sprawcą wszelkiego zła społecznego. Idee antysemickie i rasistowskie obecne w poglądach niemieckich faszystów wskazują na skrajną, nazistowską odmianę ideologii. Faszystowski kodeks moralny głosił więc zasadę bezwzględnej wierności i posłuszeństwa wodzowi, którego wola wyznaczała granice obowiązujących norm etycznych.

Jak pokazuje historia, w obu przypadkach państwo faszystowskie funkcjonowało bardzo krótko, ale mimo to dostarczyło ogromu tragicznych doświadczeń, które dla kolejnych pokoleń stanowią przestrogę przed pojawieniem się w przyszłości państwa o podobnym obliczu.

Słownik