Miejsce krajobrazu komunikacyjnego w typologii krajobrazu

Krajobraz definiujemy jako postrzeganą przez ludzi przestrzeń, zawierającą elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowaną w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka (Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. 2020, poz. 293).

Krajobraz komunikacyjny według typologii Chmielewskiego i innych (2015) należy do grupy krajobrazów kulturowych, w których struktura i funkcja są w pełni ukształtowane przez działalność człowieka. Wyróżnia się typ krajobrazów komunikacyjnych, który dzieli się na następujące podtypy:

a) węzły komunikacyjne i transportowe – obszary o przekształconej powierzchni ziemi, pokryte materiałem nierodzimym lub sztucznym; obejmują wielkoprzestrzenne układy powiązań drogowych i kolejowych (węzły) oraz zabudowę towarzyszącą;

b) kompleksy lotniskowe – obszary o przekształconej powierzchni ziemi, pokryte nieprzepuszczalnym materiałem sztucznym; obejmują kompleksy wielkoprzestrzenne o niskiej zabudowie, tereny pasów startowych, towarzyszących parkingów i zabudowy wysokiej – systemu wież kontroli lotów.

Komunikacja odgrywa istotną rolę w życiu człowieka i rozumiana jest jako przemieszczanie się różnymi środkami lokomocji pomiędzy odległymi od siebie miejscami. Natomiast krajobraz komunikacyjny, jak wynika z założeń typologii krajobrazów, wiąże się z wykorzystaniem w komunikacji środków transportu drogowego, kolejowego i lotniczego oraz towarzyszącej im infrastruktury.

Każda ingerencja człowieka w środowisko (antropopresjaantropopresjaantropopresja) powoduje zmiany w krajobrazie. Infrastruktura komunikacyjna od bardzo dawna kształtowała go w istotny sposób, szczególnie w aspekcie przekształcenia rzeźby terenu. Sprawiała, że powstawały wciosy, parowy drogowe, nasypy, wykopy i tunele wewnątrz ziemi i estakady nad nią. W ostatnim stuleciu ogromne powierzchnie zostały zajęte przez tereny lotnisk, co istotnie zmieniło użytkowanie ziemi nie tylko na samej płycie lotniska, ale też i wokół niej. Ponadto ogromne powierzchnie przeznaczane są do obsługi podróżnego, przykładem mogą być różnego rodzaju parkingi. Ten rozwój jest coraz bardziej dynamiczny, obejmuje coraz większe obszary, a tym samym odciska coraz większe piętno na krajobrazie. Nie zawsze jednak zmiany te muszą być postrzegane pejoratywnie. Estetyka powstających dróg, mostów czy budynków portów lotniczych stanowi bardzo ważny aspekt tworzenia nowych, zintegrowanych krajobrazów i coraz więcej uwagi poświęca się temu zagadnieniu.

Krajobraz komunikacyjny tworzą obiekty, które charakteryzują się specyficznymi cechami, w tym:

• nie funkcjonują same dla siebie, gdyż nie będą przynosić bezpośrednich korzyści;

• tworzą całą infrastrukturę, np. tor kolejowy, budowle ziemne (nasypy, wykopy), budowle inżynierskie (mosty, wiadukty), budynki (stacje kolejowe, posterunki ruchu), urządzenia kolejowe (bocznice, przystanki);

• zwykle mają bardzo długi okres użytkowania;

• są trwale powiązanie z terenem, np. mosty, estakady;

• nie ma możliwości zastępowania obiektów, np. tunele.

Krajobraz komunikacji drogowej

Budowa nowych dróg, a szczególnie autostrad, wpływa na całość krajobrazu – niestety głównie negatywnie. Wymaga więc wkomponowania, zharmonizowania, dopasowania nowych obiektów do istniejącej przestrzeni. Budowa nowego szlaku komunikacyjnego przynosi korzyści gospodarcze i społeczne dla regionu, ale znacznie obciąża środowisko przyrodnicze. Powoduje bowiem szereg niekorzystnych zmian, przekształcając warunki geologiczne, geomorfologiczne, glebowe, hydrologiczne, biologiczne, a nawet mikroklimatyczne. W krajobrazie dochodzi do fragmentacji, powstają także bariery ekologiczne. Skutki tych zmian można jednak zminimalizować na przykład poprzez prawidłowe przygotowanie skarp czy nasypów, tak aby zapobiegać ich erozji; dopasowanie kształtu do charakteru naturalnych form w otoczeniu czy właściwe nasadzenia roślinności. Zieleń odgrywa w kształtowaniu krajobrazu komunikacyjnego bardzo ważną rolę, w tym estetyczną, przeciwerozyjną, wiatrochronną, a także zapobiega oślepianiu kierowców, tłumi hałas, chroni przed zaspami śnieżnymi, lawinami i spadającymi kamieniami oraz zwiększa potencjał przyrodniczy krajobrazu.

Przykład bardzo silnych przekształceń antropogenicznych, jakie zaszły w krajobrazie na początku XXI w. po utworzeniu autostradowego węzła komunikacyjnego (południowej obwodnicy autostradowej Krakowa – A4), pokazują ryciny 1 i 2. Przedstawiają one dwa zdjęcia tego samego obszaru leżącego na pograniczu dawnej wsi Bieżanów koło Krakowa oraz osiedla Krzyszkowice w Wieliczce i pochodzą z różnego okresu. Pierwsze z nich (ryc. 1) zostało wykonane w 1996 r., drugie (ryc. 2) natomiast w 2009 r. Oprócz tego, że powstał wówczas tzw. układ powiązań drogowych (węzeł), to nastąpiła również zmiana związana z funkcjami okolicznych terenów oraz rozwój zabudowy mieszkaniowej. Wszystkie te zmiany odzwierciedlone zostały w nowym krajobrazie obszaru.

RCi7p5BPNrFAp

Zdjęcie przedstawia węzeł Wielicka autostrady A4 w 1996 roku. Przedstawiona jest na nim dwupasmowa droga, która od momentu skrzyżowania rozdziela się na dwa dwupasmowe odcinki, oddzielone pasem zieleni. Skrzyżowanie przecina drogę, ta część ulicy prowadzi przez pola i tereny zamieszkałe, na górze zdjęcia rozgałęzia się w dwóch kierunkach. Druga strona przecinającej autostradę ulicy również prowadzi do budynków. Na dole zdjęcia znajduje się las oraz uchwycone z góry osiedle domków jednorodzinnych.

W toku interpretacji zdjęcia lotniczego na rycinie 1 można zaobserwować, po jego przekątnej, dolinę potoku Malinówka. Potok ten oraz przebiegająca droga E40 dzielą zdjęcie na cztery części. We wschodniej części zdjęcia drzewa i krzewy porastają brzegi potoku Malinówka. Był to wówczas teren niezabudowany. W części północnej widać zabudowę wielorodzinną – bloki z lat 80. XX w. oraz domy jednorodzinne Bieżanowa. Część południową zdjęcia zajmuje Las Krzyszkowicki od zachodu oraz zabudowa jednorodzinna osiedla Krzyszkowice w Wieliczce. Na północ od tego lasu, w zachodniej części zdjęcia, widać zabudowę przemysłowo‑składową. Pozostałe grunty leżą odłogiem.

RmqsPiAmI3It5

Fotografia przedstawia węzeł Wielicka autostrady A4 w 2009 roku. Widać skomplikowaną arterię drogową z dwoma pasami prowadzącymi w obu kierunkach. Kolejna droga biegnie przez wiadukt i przecina górą główną drogę. Od pasów jezdni odbiegają kręte zjazdy, które prowadzą do budynków mieszkalnych. W pewnym miejscu ulica również się rozgałęzia. Na zdjęciu widać także rozbudowane osiedla mieszkalne, bloki, domy jednorodzinne, budynki przemysłowe, a na dole zdjęcia las.

Zmiany, jakie zaszły pomiędzy 1996 a 2009 rokiem, są bardzo dobrze widoczne. Autostrada została zbudowana w dolinie potoku, który skierowano do sztucznego koryta (można go zauważyć pod wiaduktem, po północnej stronie autostrady). Poszerzeniu uległy inne drogi w okolicy, zmieniła się struktura funkcjonalna oraz kierunki użytkowania ziemi tego obszaru. Nie prowadzi się już działalności rolniczej, część pól przekształciła się w tereny zielone lub łąki, część zagospodarowano na cele handlowe i usługowe (m.in. w narożniku południowo‑wschodnim uwagę zwracają budynki pokryte niebieskim dachem). Przybyło też wiele domów jednorodzinnych i wielorodzinnych, a szczególną uwagę zwraca kompleks domów z czerwonymi dachami w północno‑zachodnim narożniku zdjęcia (osiedle Zielone Wzgórze).

Generalnie rzuca się w oczy powstały w krajobrazie chaos urbanistyczny, który jest konsekwencją zmiany funkcji krajobrazu na komunikacyjną. Dodatkowo wzdłuż autostrad powstają ekrany akustyczne, które wzmagają monotonię takich krajobrazów i powodują poczucie klaustrofobii. Należy podkreślić, że jest to przykład nieumiejętnego, niewłaściwego i dysharmonijnego kształtowania krajobrazu. Takich przykładów w Polsce jest niestety wiele. Zdarzają się jednak i pozytywne przykłady zmian estetycznych krajobrazu, dbałości o bezpieczeństwo zwierząt, a nawet traktowania podobnych miejsc jako atrakcji turystycznej. Tworzy się wówczas punkty widokowe z tras do obserwacji atrakcyjnej sylwety miasta.

Krajobraz komunikacji kolejowej

Duże miasta łączono liniami kolejowymi od połowy XIX wieku. W miarę upływu czasu sieć linii gęstniała i wydłużała się, gdyż komunikacja kolejowa zawsze odgrywała ważną rolę w rozwoju gospodarczym, militarnym i turystycznym kraju. Nigdy jednak nie planowano jej powstania pod kątem atrakcyjności krajobrazu, w tym krajobrazu widzianego z perspektywy podróżnego. Krajobraz przy torach jest zawsze nieciekawy, tym gorszy, im bliżej miasta się znajduje. Na ogół wiąże się z chaotyczną zabudową gospodarczą, głównie związaną z infrastrukturą kolejową, przemysłową i magazynową. Często drogi te przebiegają przez najmniej atrakcyjne części miast, tym samym brudne, źle zagospodarowane, ze śladami licznych patologii społecznych. Nawet tereny w pobliżu dworców rzadko są zadbane, mimo że wielokrotnie same dworce są perłami architektonicznymi. Wszystkie te cechy składają się na negatywny obraz krajobrazów komunikacji kolejowej w Polsce, czego łatwo każdy może sam doświadczyć.

R3zvtDzmSeD55

Fotografia lotnicza przedstawia stację kolejową Łódź Olechów. Szerokim pasem, jeden koło drugiego przebiegają równolegle do siebie tory. Na torach ustawione są w nieregularnych rzędach wagony kolejowe. Mają kolor brązowy, żółty, czerwony, biały, niebieski i z góry wyglądają jak prostokątne klocki.

Transport kolejowy to zarówno ruch pasażerski, jak i towarowy. Przykładowo (według Urzędu Transportu Kolejowego), w 2019 r. z transportu kolejowego skorzystało 335,9 mln osób (z samochodowego – 390 mln) i przewieziono 236,4 mln ton towarów (samochodowym – 1 547 mln ton). Na potrzeby kolejowego transportu towarowego powstaje mocno rozbudowana infrastruktura, która zajmuje bardzo duże powierzchnie. Przykładem jest stacja kolejowa rozrządowa Łódź Olechów (ryc. 3). Jest to jedna z największych tego typu stacji w Europie. Ma ona za zadanie łączenie pojedynczych wagonów w dłuższe pociągi jadące w tym samym kierunku. Na zdjęciu widać różne rodzaje wagonów: wagony otwarte do przewozu towarów nieczułych na warunki atmosferyczne (węgiel, rudy żelaza, drewno, niektóre ziemiopłody, złom, drewno); cysterny oraz wagony kryte. Można też zauważyć platformy z kontenerami.

Jednakże stacja ta, pomimo swych nietypowo dużych rozmiarów, to tylko niewielka część całego obszaru komunikacyjnego w tej dzielnicy Łodzi. W jej pobliżu utworzono jedno z największych w Polsce centrów dystrybucyjno‑logistycznych (Panattoni Park Łódź East). W praktyce oznacza to zbudowanie kilku wielkopowierzchniowych (w sumie około 11 ha) hal i magazynów (charakterystyczne płaskie, jasne dachy na ryc. 4), bocznicy kolejowej i dróg dojazdowych dla samochodów ciężarowych. Wystarczy przeanalizować rycinę 4, by przekonać się o skali przekształcenia krajobrazu (w lewym dolny rogu umieszczona jest skala). Można więc obliczyć, że sama stacja ma długość około 1 km, a co najmniej dwa razy tyle zajmują budynki magazynowe. W tym przykładzie krajobraz komunikacyjny to już nie pojedyncze, nawet nieatrakcyjne, budynki czy obiekty, to kilka km² zdewastowanego krajobrazu.

R25qif5inCdnj

Fotografia lotnicza przedstawia Łódź Olechów – centrum logistyczne i dystrybucyjne (Panattoni Park Łódź East) oraz stację kolejową. W centrum znajduje się droga biegnącą przez środek terenu, od której odchodzą boczne ulice. Na zdjęciu widać również pola i lasy w różnych odcieniach zieleni oraz białe prostokąty, które są dachami budynków przemysłowych.

Krajobraz komunikacji lotniczej

Według danych Europejskiej Agencji Środowiskowej (European Environment Agency, EEA; baza danych Corine Land Cover 2018) w Polsce obecnie istnieje 87 lotnisk, które zajmują sumarycznie powierzchnie około 217 km² (ryc. 5). Jednostkowo natomiast od 10 do 666 ha. Należą do nich: 15 portów lotniczych pasażerskich (Warszawa‑Okęcie, Kraków‑Balice, Gdańsk, Katowice‑Pyrzowice, Wrocław‑Starachowice, Warszawa‑Modlin, Poznań‑Ławica, Rzeszów‑Jasionka, Szczecin‑Goleniów, Bydgoszcz, Lublin, Łódź, Olsztyn, Jelenia Góra‑Babimost, Radom), z których największym jest lotnisko Warszawa‑Okęcie; lotniska sportowe z betonowymi pasami startowymi; lotniska wojskowe. Klasyfikacja ta nie uwzględnia lotnisk o nawierzchni trawiastej (w tym sportowych). Natomiast według Urzędu Lotnictwa Cywilnego lądowisk samolotowych jest w Polsce 133, należą do nich bowiem również lądowiska prywatne oraz sportowe. Powierzchniowo stanowią one mniej niż 0,1% powierzchni całej Polski. Nie jest to zatem duży obszar.

R4QkRqHOQT2uU

Mapa Polski przedstawia lotniska znajdujące się na terenie naszego kraju. Kontur Polski wyznacza czarna linia, reszta mapy jest biała. Na mapie są zaznaczone czerwonymi punktami miasta takie jak: Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Poznań, Warszawa, Łódź, Wrocław, Kraków i Rzeszów. Lotniska na mapie zaznaczone są czarnymi punktami, koncentrują się w okolicy dużych miast, ale także występują na większości terenu kraju oprócz części północno‑wschodniej.

Jednakże krajobraz komunikacji lotniczej należy rozpatrywać z perspektywy nie tylko powierzchni zajmowanej przez lotniska, ale całości antropopresji spowodowanej ich funkcjonowaniem. Istnieje bowiem także fizjonomiczno‑percepcyjna typologia krajobrazu, która między innymi uwzględnia multisensoryczną percepcję krajobrazupostrzeganie multisensoryczne krajobrazumultisensoryczną percepcję krajobrazu. Jednym z jej typów jest krajobraz ulotnykrajobraz ulotnykrajobraz ulotny, będący efektem wystąpienia nagłego, czasowego (ale nie okresowego) zjawiska (przyrodniczego lub antropogenicznego), które wyraźnie obrazuje się w przestrzeni i ma wpływ na jej postrzeganie przez człowieka. Powstał on na skutek czasowej zmiany fizjonomii krajobrazu i wpływa istotnie na subiektywną jego ocenę (pozytywną lub negatywną). Multisensoryczna percepcja oznacza postrzeganie krajobrazu różnymi zmysłami. Człowiek odbiera bowiem informacje płynące z otoczenia za pomocą zmysłów: wzroku, słuchu, węchu, smaku i dotyku. W sposób świadomy lub podświadomy je rozpoznaje, porównuje, klasyfikuje, ocenia i wartościuje. Dlatego analizując krajobraz komunikacji lotniczej, trzeba nie tylko wziąć pod uwagę zmiany użytkowania ziemi wynikające z powstawania całego systemu funkcjonowania lotnisk, ale także hałas i nijaczenienijaczenie krajobrazunijaczenie tych krajobrazów.

Sąsiedztwo portów lotniczych staje się przestrzenią cieszącą się coraz większym zainteresowaniem ze strony inwestorów i mieszkańców. Rośnie też zapotrzebowanie na powierzchnię magazynową czy odpowiedni poziom usług hotelarskich lub kongresowych w ich sąsiedztwie. W Polsce zagospodarowanie sąsiedztwa portów lotniczych szybko ulega zmianie w kierunku uzupełnienia go o działalność usługową i przemysłową powiązaną w sposób pośredni lub bezpośredni z przemysłem lub turystyką. Wszystkie te zmiany rzutują bezpośrednio na wygląd, funkcje i znaczenie krajobrazu komunikacyjnego. 

Słownik