Przeczytaj
Faszyzm należy do ideologii uzasadniających potrzebę zbudowania państwa totalitarnego. Powstał w latach 20. XX w. we Włoszech, a jego twórcą był Benito Mussolini.
Doktryny polityczne XIX i XX wiekuDla faszysty wszystko jest skoncentrowane w państwie w tym znaczeniu, iż poza nim nie istnieją już żadne inne wyższe wartości. Państwo faszystowskie „jest syntezą wszelkiej wartości”. W samej fascynacji ideą państwa Mussolini posuwał się aż do jego zupełnej fetyszyzacji: „państwo jest absolutem, wobec którego jednostki i grupy są czymś względnym”.
Krytyka liberalnego porządku
Punktem wyjścia faszystów była ostra krytyka świata liberalnego. W demokracji oraz kapitalizmie dostrzegali oni czynniki rozkładu. Przekonywali, że XIX‑wieczny liberalizm zrodził świat egoizmów i materialistyczną pustkę. Mussolini pisał, że każdy myśli tylko o swoim ekonomicznym dobrobycie, a przedmiotem największej aspiracji stało się życie polegające na przelotnej rozkoszy
. Według faszystów jest to epoka zwiotczała i żałosna, żyjący w niej ludzie przypominają zwierzęta, myślące tylko o tym, jak się „wypaść i utuczyć”, zatraciła się zaś wielkość człowieka, jego czynów i wiekopomnych dzieł. Ideologowie faszyzmu pogardzanym cechom liberalnego świata przeciwstawiają atrybuty antycznego Rzymu: bohaterstwo, wielkoduszność i waleczność. Sama nazwa „faszyzm” ma pochodzenie łacińskie – w Rzymie słowo „fasces” oznaczało wiązkę rózg, będącą w tym starożytnym państwie symbolem władzy, jedności, siły i sprawiedliwości.
Zastanów się, jakie ideologie – inne niż faszyzm – krytykowały w podobny sposób zasady świata liberalnego.
Rzecznicy faszyzmu chcieli powrotu do witalności starożytnego świata. Przekonywali, że nadszedł czas na nadejście nowego typu człowieka – człowieka faszystowskiego, a więc istoty wyzwolonej z ekonomicznych determinizmów. Według faszystów taki człowiek potrafiłby wznosić się ponad swój zwierzęcy egoizm i podejmować działania, które przejdą do historii. Czynnikiem, który miałby nadać człowiekowi nowy wymiar, będzie – walka. Człowiek faszystowski całe swoje życie miał traktować jako walkę, po męsku powinien stawiać czoło wszelkim trudnościom, dzięki czemu zostanie odnowiona jego wiara i charakter.
Historia myśli polityczno-prawnejZdając się na „siły ducha”, faszysta winien odrzucić tchórzliwe kalkulacje racjonalizmu. Mussolini gardził tradycją Oświecenia. Z lekceważeniem mówił o „doktrynach demokratycznych łączących się z francuską Encyklopedią”. W sformułowaniach, które wielokrotnie powtarzał w Doktrynie faszyzmu, dawała o sobie znać (w zwulgaryzowanej formie) romantyczna brawura umysłu, szukającego natchnień poza rozumem, w sferze wzniosłych emocji.
Wiara w państwo
Faszyści byli przekonani, że tej wielkiej metamorfozy człowieka może dokonać tylko państwo. Jedynie ono jest w stanie ukształtować człowieka na modłę faszystowską. Jak pisał Mussolini, poza wspólnotą polityczną człowiek jest niczym – tylko ona może nadać każdej jednostce trwałą i wyrazistą tożsamość. W tym celu niezbędne jest, według ideologii faszystowskiej, zbudowanie państwa totalnegototalnego. Takie państwo, inaczej niż państwo liberalne, obejmowałoby swoim zasięgiem całą społeczną rzeczywistość oraz przenikało wolę i rozum każdego człowieka. Benito Mussolini wyraził to słowami: wszystko w państwie, nic poza państwem, nic przeciwko państwu
.
Faszystowska afirmacja państwa oznaczała więc nieograniczoną władzę polityczną oraz sprawowaną przez nią pełną kontrolę nad wszystkimi mieszkańcami. Każdy aspekt życia człowieka – kultura, gospodarka, a nawet rodzina – powinien być według faszystów kształtowany przez państwo, wymuszające odgórnie narodową jedność.
Zastanów się, czy potrafisz podać nazwy innych doktryn politycznych, które uzasadniały totalitarny charakter państwa.
Ideologia faszystowska odrzucała zatem wszelkie koncepcje państwa, które dopuszczały społeczne podziały czy polityczny pluralizm. Ostrej krytyce poddawała państwo liberalne – faszyści widzieli w nim warunki sprzyjające relatywizmowi moralnemu oraz absolutyzowaniu jednostki kosztem wspólnoty. Według faszystów należy porzucić – jako anarchiczne – liberalne wizje samoorganizującego się społeczeństwa obywatelskiego. Z tego samego powodu faszyzm krytykował marksistowską koncepcję walki klas. Jego rzecznicy widzieli w niej egzystencjalne zagrożenie dla solidaryzmu społecznego. Odrzucali jednocześnie wszelkie wizje egalitaryzmu, stojąc na stanowisku, że dobrze zorganizowane społeczeństwo musi mieć charakter hierarchiczny.
Korporacjonizm w gospodarce
W dziedzinie ekonomicznej ideologia faszystowska stała na gruncie korporacjonizmukorporacjonizmu, czyli solidarystycznego systemu gospodarczego z przymusowymi stowarzyszeniami. Faszyści chcieli, by pracownicy i pracodawcy poszczególnych branż byli obowiązkowo integrowani w branżowych korporacjach, reprezentujących poszczególne sektory przemysłu i rolnictwa. W ich ramach byłyby negocjowane decyzje dotyczące zasad zatrudnienia oraz wynagrodzeń. Organizacje takie – nadzorowane przez państwo – zastępowałyby niezależnie działające związki zawodowe oraz stowarzyszenia pracodawców. Wolnorynkowy kapitalizm był przez faszystów odrzucany, jako ustrój atomizujący społeczeństwo i rozbijający jedność narodową.
Nie tylko faszyści byli rzecznikami korporacjonizmu – była to koncepcja bardzo popularna w pierwszej połowie XX w. Odwoływał się do niej m.in. Kościół katolicki w swoim nauczaniu społecznym, poszukujący „trzeciej drogi”, czyli wizji sprawiedliwego ustroju ekonomicznego, będącego alternatywą zarówno dla kapitalizmu, jak i socjalizmu. Pod pewnymi względami korporacjonizm był próbą przeniesienia niektórych instytucji świata feudalnego (takich, jak cechy rzemieślnicze i gildie) na grunt nowoczesnych państw.
Pochwała militaryzmu
Aby nowe państwo faszystowskie mogło zostać zbudowane, niezbędny był, jak głosili jego zwolennicy – wódz, duceduce. Przez niego miał się wyrażać majestat narodu, a wszyscy w państwie powinni się poddać jego autorytetowi. Władzy wodza nie należało niczym ograniczać, jego wola powinna stawać się prawem, a on sam powinien stać na szczycie zhierarchizowanego niczym armia społeczeństwa. Duce jako przywódca charyzmatyczny dysponować miał nadzwyczajną intuicją i zdolny był do „przeobrażania oblicza narodu”. Mussolini twierdził, że przez świadomość i wolę wodza urzeczywistnia się naród jako „potężna idea”.
Wodzowskie scentralizowane państwo musiało wreszcie – faszyści mocno to podkreślali – nieustannie manifestować swoją potęgę. Ideologia faszystowska kategorycznie odrzucała pacyfizmpacyfizm we wszelkiej postaci i pochwalała militaryzmmilitaryzm. Faszyści dostrzegali wartość wojny. W ich przekonaniu konfrontacja ze śmiercią wznosi człowieka na wyżyny moralne i uruchamia wielkie możliwości. Dlatego państwo faszystowskie powinno stale dążyć do mocarstwowości i ekspansji, gdyż jest to przejawem jego zdrowia i witalności. Jedynie wojna – pisał Mussolini – wznosi do maksimum napięcia wszystkie siły ludzkie i znaczy znamieniem szlachectwa narody, które mają odwagę stawić jej czoło. Wszelkie inne doświadczenia są tylko namiastkami, które nie stawiają nigdy człowieka przed sobą samym w alternatywie życia i śmierci
.
Słownik
inaczej: wódz; tytuł przyjęty przez Benita Mussoliniego, nawiązujący do łacińskiego słowa dux, które oznaczało wodza armii rzymskiej
ideologia oraz nazwa zbudowanego na jej podstawie systemu społeczno‑ekonomicznego, których podstawą jest własność prywatna oraz porozumienia społeczne, zawierane w ramach korporacji (przymusowe stowarzyszenia pracowników i pracodawców poszczególnych branż)
przekonanie, że państwo powinno intensywnie zbroić się, demonstrować swoją siłę militarną i być gotowe do obrony swoich interesów za pomocą działań zbrojnych
postawa przeciwstawiająca się konfliktom zbrojnym, polityce zbrojeń oraz przemocy
reżim polityczny charakteryzujący się władzą, która poddaje swojej kontroli całe życie społeczne i gospodarcze; stosuje masowy terror i usiłuje – przez indoktrynację – wpłynąć na sposób myślenia i postępowania mieszkańców
stosowana przez partie chadeckie oraz Kościół katolicki metafora ustroju społeczno‑ekonomicznego, który by bazował na solidaryzmie społecznym; wiązało się to z odrzuceniem przez zwolenników takiego rozwiązania zarówno kapitalizmu, jak i socjalizmu