Eklektyzm (z gr. eklektikós – selektywny) jest praktyką wybierania doktryn z różnych systemów myślenia bez przyjmowania całego systemu. Tym różni się od synkretyzmu — próby pogodzenia lub połączenia systemów. Eklektyzm pojawia się, gdy ustanowione systemy tracą swoją nowość albo ujawniają swoje wady w miarę zmian historycznych lub rozbudowywania wiedzy naukowej. Stanowisko eklektyzmu zakłada, że możliwe jest arbitralne zestawienie doktryn z różnych systemów. Filozof, w założeniu eklektyzmu, powinien dostrzegać wewnętrzną wartość doktryn należących do różnych systemów. Eklektyzm stara się odrzucić przekonanie o nieuniknionych problemach poznawczych, a także założenie twierdzące, że prawdy nie da się odnaleźć. Przedstawiciele eklektyzmu dowodzą, że prawda została rozsiana w wielu miejscach i nie należy jej szukać wyłącznie w jednej szkole filozoficznej.

Dlaczego należy nieustająco szukać prawdy?

Cyceron twierdził, że chętnie zmieni zdanie, jeśli ktoś wytknie mu błąd. Nie jest bowiem wstydem niedostatecznie coś zrozumieć. Wstydem jest jednak trwać w błędzie i bez dostatecznego zrozumienia. Niedostateczne zrozumienie wynika ze słabości ludzkości. Słabością według Cycerona jest uparte trzymanie się swojego stanowiska, ponieważ żywi się do niego jakieś uczucie. Filozof natomiast nie powinien mieć żadnych pozaracjonalnych motywów do obrony swoich poglądów.

Reietzv3W2lrC

Ilustracja przedstawia stojącego mężczyznę w todze, który rozrzuca za siebie kartki. Przyglądają mu się ze zdziwieniem siedzący przy stole mężczyźni.

Eklektyzm nie wiązał się z żadnymi doktrynalnymi ograniczeniami ze względu na ich filozoficzną przynależność. Swoboda zmiany stanowiska zgodnie z nową oceną argumentów może wydawać się pozbawiona troski o spójność, lecz była wyrazem wolności filozoficznej. Wolność ta nie jest jednak celem samym w sobie – jest środkiem do osiągnięcia najbardziej racjonalnego stanowiska, które można obronić. Dlatego Cyceron wyznawał metodę eklektyzmu, która prowadziła do wydobycia i wyartykułowania poglądów mających zmierzać do ujawnienia tego, co jest prawdziwe lub przynajmniej najbardziej zbliżone do prawdy.

Czy wiedza o rzeczywistości może być pewna?

Cyceron i inni eklektycy protestowali przeciwko stoickiemustoicyzmstoickiemu twierdzeniu, że podstawą  wiedzy jest rodzaj wrażenia, co do którego nie można się mylić. Tego typu wrażenia, według stoików, mają dostarczać kryterium prawdziwości, czyli miary, której można użyć do określenia, co jest prawdziwe, a co nie. Cyceron pytał: czy wrażenie może być uchwycone w sposób gwarantujący jego prawdziwość? Stoicy opisali takie wrażenia jako sądy kataleptycznesądy kataleptycznesądy kataleptyczne i definiowali je jako takie, które:

• pochodzą z tego, co ma miejsce, to znaczy z jakiegoś istniejącego stanu rzeczy;

• dokładnie oddają wszystkie istotne cechy tego, z czego pochodzą;

• zatem nic nie może być dokładnie takie, jak wrażenie pochodzące z tego, co nie jest przypadkowe.

Pytaniem Cycerona było: czy można nauczyć się odróżniać wrażenia poznawcze od pozapoznawczych? Uważał, że nigdy nie można mieć pewności, czy pierwsze dwa postulaty stoików zostały spełnione. Twierdził natomiast, że dla każdego prawdziwego wrażenia może istnieć fałszywe, identyczne jakościowo wrażenie.

Cyceron twierdził, że stoikom nie udało się dowieść, że wrażenia poznawcze dostarczają kryterium prawdy. Dostrzegał natomiast zasób fałszywych wrażeń, których nie możemy odróżnić od prawdziwych. Uważał jednak, że istnieje możliwość rozwinięcia naszych zdolności rozróżniania wrażeń w ten sposób, aby przezwyciężyć możliwe oszustwa zmysłów.

Dlaczego należy się powstrzymywać od sądów?

Cyceron twierdził, że nie zaprzecza istnieniu prawdziwych wrażeń, lecz jedynie możliwości ich nieomylnego uchwycenia. Uznawał istnienie wiedzy technicznej, której cechą miało być określenie dokładności wrażeń. Taka wiarygodność jest jednak całkowicie niezależna od zdolności do nieomylnego odróżnienia prawdy od fałszu. Dopóki odpowiedzialnie i ostrożnie korzysta się z wrażeń oraz dopuszcza się możliwość pomyłki, ich okazjonalna fałszywość nie jest poważnym powodem do niepokoju.

Cyceron starał się dowieść, że skuteczne i umiejętne działanie, a nawet cnota są możliwe bez sądów kataleptycznych. Widać to w postaci „mędrca akademickiego”. Mędrzec akademicki, według Cycerona, nie boi się, że może się okazać, że wszystko pomiesza i lub będzie czegoś niepewny. Gdyby zadano mu pytanie o zdobytą wiedzę, powiedziałby, że nie wie, bo w rzeczach niepewnych nie ma nic prawdopodobnego, a w rzeczach, w których istnieje tylko prawdopodobieństwo prawdy, mądry człowiek nie będzie szukał odpowiedzi.

Eklektyzm zakładał, że kwestie filozoficzne nie wymuszają osądu. Można zastanawiać się w nieskończoność, czym jest cnota, sprawiedliwość, dobro lub jaki jest sens życia człowieka. Znajduje to odzwierciedlenie w rozważaniach Cycerona na temat sporu stoików i perypatetykówperypatetycyperypatetyków o wystarczalność cnoty dla szczęśliwego życia. Czasami ulegał przekonaniu stoików, że cnota może zagwarantować szczęśliwe życie bez dóbr zewnętrznych, takich jak zdrowie i bogactwo. Czasami ulegał perypatetycznemu poglądowi, że cnota wymaga przynajmniej części tych zewnętrznych dóbr, aby zapewnić szczęśliwe życie. To, że Cyceron do końca życia zmagał się z takimi problemami, nie oznacza, że poniósł porażkę jako filozof, ponieważ eklektyczne stanowisko zakładało, że nie można dojść raz na zawsze do poglądu filozoficznego, który należy konsekwentnie utrzymywać. Prawdy należy wciąż na nowo szukać.

Wpływ i recepcja

Stanowisko eklektyków od samego początku było podważane, czy to ze względu na  logiczne nieścisłości, czy też na moralne konsekwencje. Jednakże ich zasługą było ożywienie sporów filozoficznych i wprowadzenie do nich ducha antydogmatyzmudogmatyzmantydogmatyzmu i krytycyzmu. Próba łączenia w jedną całość różnych systemów filozoficznych, którą podjęto w okresie hellenistycznym, nie była jedyną w dziejach myśli europejskiej.

Eklektyzm pojawiał się także w sztukach plastycznych. W starożytności jego przykładem może być sztuka hellenistyczna i rzymska. Łączenie różnych elementów zarówno treściowych, jak i formalnych, zapożyczonych z różnych okresów, stało się praktyką powszechnie stosowaną także w odrodzeniu. Jej zwolennikiem był Giorgio Vasari, wszechstronny włoski artysta i pierwszy historiograf historii sztuki. W XIX w. akademicki eklektyzm zaczęto wprowadzać programowo w sztukach plastycznych i architekturze. W drugiej połowie XX w. rozpoczęto grę różnego typu konwencjami estetycznymi, a dążenie do synkretyzmu gatunków i rodzajów sztuki stało się cechą konstytutywną sztuki postmodernistycznej.

Słownik