Mocarstwa światowe – próba definicji problemu

Rzut oka na dzieje ludzkości dowodzi, że w każdej epoce istniały państwa nazywane mocarstwamimocarstwomocarstwami. Tradycyjnymi wyznacznikami potęgi jakiegoś państwa były:

• położenie geograficzne;

• terytorium;

• liczba ludności;

• siła i liczebność armii;

• zasoby finansowe.

Współcześnie do tych wskaźników doszły nowe, będące znakiem naszych czasów:

• wielkość produktu krajowego brutto (PKB);

• możliwości surowcowe i energetyczne;

• wielkość sił zbrojnych i stopień ich nowoczesności;

• zasoby broni masowego rażenia;

• innowacyjność gospodarki;

• rezerwy budżetowe;

• prestiż międzynarodowy.

Należy pamiętać, że pozycję państwa można oceniać tylko w stosunku do innych państw. Obecnie na świecie funkcjonują dwa supermocarstwasupermocarstwosupermocarstwa: Stany Zjednoczone i Chiny, oraz kilka mocarstw regionalnych. Są to państwa bogate, uprzemysłowione, o dużym potencjale militarnym. Do takich państw należą w Europie: Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Federacja Rosyjska, a poza Europą rangę mocarstwa mają Indie, Pakistan, Turcja, Korea Północna, Brazylia i Japonia.

Europa na przestrzeni dziejów – Imperium Romanum

Europa zawsze miała silną pozycję na tle innych kontynentów. Tak było od starożytności do XX w. W starożytności największym mocarstwem było Imperium Rzymskie. Istniało od V w. p.n.e. Swoim zasięgiem obejmowało większość kontynentu europejskiego oraz północną część Afryki i zachodnie wybrzeża Azji. Morze Śródziemne zostało przekształcone w wewnętrzne jezioro rzymskie, później już nikomu się ta sztuka nie udała. Na terytorium byłego Cesarstwa Rzymskiego w Europie leży większość obecnych państw, tylko jedenaście jest poza jego zasięgiem. Metodą budowy Imperium Rzymskiego były podboje, co nie przeszkadzało w romanizacji podbitych ziem.

Do podstawowych czynników integrujących terytoria pod panowaniem rzymskim należały:

Mimo to podzieliło ono los wielu innych imperiów i w 476 r. upadło pod ciosami barbarzyńców.

Bizancjum

Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w V w. do rangi mocarstwa europejskiego urosło Bizancjum, które w VI w. obejmowało swoim terytorium dużą część kontynentu europejskiego. Niestety, plan Justyniana Wielkiego, aby powrócić do rzymskiej potęgi, nie powiódł się – państwo zaczęło tracić na znaczeniu. Mimo to przetrwało do 29 maja 1453 r., kiedy to Konstantynopol został podbity przez Turków, którzy dzięki temu zdobyli panowanie na Morzu Śródziemnym i zaczęli dominować Europę.

Królestwo Franków

Powstanie królestwa Franków było konsekwencją upadku Cesarstwa Rzymskiego, na ruinach którego ci zachodni Germanie założyli i rozwinęli własne państwo. Twórcą potęgi państwa Franków był Karol Wielki, który zjednoczył większość ziem, jakie w swoich granicach na zachodzie Europy miał Rzym. W 800 r. Karol Wielki został koronowany przez papieża na cesarza, nawiązując do rzymskich tradycji. Niestety, stworzone przez Karola Wielkiego imperium nie przetrwało próby czasu. Prawie 30 lat po jego śmierci państwo rozpadło się na trzy mniejsze, które dały początek dzisiejszej Francji, Włochom i Niemcom.

R14mifOydru2z

Mapa prezentująca zasięg terytorialny Królestwa Franków, obejmujący tereny Europy Środkowo-Zachodniej pod panowaniem Karola łysego, Lotara I i Ludwika. Zachodnia część kraju (Marcha Hiszpańska, Baskonia, Akwitania) należała do Karola Łysego, centralna część (Lotaryngia, Alzacja, Burgundia, Lombardia, Prowansja, Italia i Korsyka) do Lotara I, wschodnia część (Saksonia, Turyngia, Frankonia, Szwabia, Bawaria, Karyntia) do Ludwika.

Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego

Do idei Karola Wielkiego w 962 r. nawiązał władca Niemiec Otton I, który wykorzystując sytuację międzynarodową, koronował się na cesarza. Z czasem Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego zastąpiło swoich poprzedników jako światowe mocarstwo. Państwo to rozciągało się od Morza Północnego i Bałtyku na północy po Morze Śródziemne i Adriatyckie na południu. W XII w. sięgnęło po ziemie Europy Wschodniej. Od 1438 r. na tronie cesarskim zasiadał ród Habsburgów spajający to wielonarodowe mocarstwo w jedną całość. Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego w 1806 r. zostało zlikwidowane przez Napoleona I Bonapartego.

Powstanie mocarstw narodowych

Na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych zaczęły się kształtować państwa narodowepaństwo narodowepaństwa narodowe. Typowymi przykładami takich mocarstw europejskich były: Hiszpania, Portugalia, Anglia czy Francja, która pod rządami Ludwika XIV stała się największym mocarstwem europejskim. Państwo to dominowało na kontynencie nie tylko politycznie, ale również kulturowo. Język francuski zaczął odgrywać rolę języka uniwersalnego, jak kiedyś łacina w średniowieczu. Nauka francuska miała dominujący wpływ na nową epokę – oświecenie. W tym samym czasie nastąpił też wzrost potęgi Rosji – europejskiego mocarstwa stworzonego w XVIII w. przez Piotra Wielkiego.

Do tych mocarstw należy oczywiście zaliczyć Rzeczpospolitą Obojga Narodów, państwo stworzone w wyniku Unii Lubelskiej z 1569 r. Było to państwo o specyficznym ustroju zwanym demokracją szlachecką, w której to szlachta dokonywała elekcji władcy i decydowała o najważniejszych sprawach państwa. Niestety, ustrój ten nie przetrwał próby czasu i państwo polskie upadło w XVIII w.

Imperia kolonialne

W związku z odkryciem i kolonizowaniem Nowego Świata w XV i XVI w. Hiszpania i Portugalia stały się mocarstwami kolonialnymi. Ich śladem podążyła Anglia, która w XVIII w. stworzyła największe tego typu imperium na świecie. Na przełomie XVIII i XIX w. Francja podjęła nieudaną próbę militarnego podboju Europy. Epoka napoleońska trwała jednak tylko 16 lat (1799–1815) i zakończyła się klęską, ale przez moment władza Napoleona rozciągała się od Oceanu Atlantyckiego po Moskwę i od Morza Północnego po Morze Śródziemne. Mówiono wtedy o hegemonii Francji w Europie. Za największe osiągnięcie tej epoki uchodzi do dziś kodeks napoleoński, który stał się podwaliną europejskiego prawa cywilnego.

Od połowy XIX w. największe mocarstwa powstawały w Europie. Miało to ścisły związek z postępującym uprzemysłowieniem, rewolucją naukowo‑techniczną oraz rozwojem kolonializmu. Obowiązywało wtedy przekonanie, że tylko państwo mające własne kolonie może mieć status mocarstwa światowego. Przeciwwagą dla Europy próbowały być Stany Zjednoczone Ameryki – nowe mocarstwo, które rozwijało się w Ameryce Północnej. Większość z nich funkcjonowała jednak w Europie – Wielka Brytania, Francja, zjednoczone od 1871 r. Niemcy, Rosja, monarchia austro‑węgierska i zjednoczone Włochy. Państwa te na przełomie XIX i XX w. stworzyły dwa przeciwstawne związki militarne – trójprzymierze i trójporozumienie, doprowadzając do wybuchu Wielkiej Wojny. Jedyną zmianą przed 1914 r. był awans Japonii, która po zwycięskiej wojnie z Rosją dołączyła do grona światowych mocarstw.

XX wiek

I wojna światowa zburzyła układ światowych mocarstw. Tylko USA, Japonia, Wielka Brytania i Francja zachowały ten status, pozostałe państwa straciły swoje znaczenie. Z kolei w wyniku II wojny światowej pozycję światowych mocarstw utraciły Niemcy, Japonia, Wielka Brytania i Francja. Do roli supermocarstwa urosły Stany Zjednoczone i Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich – państwa, które doprowadziły do zwycięskiego zakończenia II wojny światowej. Jednak o ich roli zadecydował fakt dysponowania bronią atomową – w ten sposób powstały pierwsze mocarstwa atomowe. Niestety, w wyniku II wojny światowej zmalało znaczenie Europy podzielonej żelazną kurtyną. Dopiero w II połowie XX w. rozpoczął się powolny proces wzrastania pozycji Europy wśród światowych mocarstw. Zapoczątkował to proces jednoczenia gospodarczo‑politycznego kontynentu w ramach Wspólnot Europejskich, które 1 listopada 1993 r. przekształciły się w Unię Europejską, czyli związek państw europejskich liczący 27 członków po rozszerzeniu się Unii w 2013 r. Dzięki temu w Europie powstało ponadnarodowe supermocarstwo, którego członkiem jest Rzeczpospolita Polska.

Zjawisko europocentryzmu

Przekonanie Europejczyków o wyższości kultury europejskiej nad innymi wykształciło się już w starożytności. Cywilizacja grecka nie tylko dała nazwę naszemu kontynentowi, wywodząc ją od Europy, córki króla Fenicji Agenora, lecz także przekonanie o jej centralnym położeniu w świecie. Do wszystkich znanych sobie ludów Afryki czy Azji Grecy odnosili się z pogardą, nazywając ich barbarzyńcami. Następnie ten pogląd przejęli Rzymianie, którzy podobnie jak Grecy byli przekonani o swojej wyższości, uważając barbarzyńców za stojących niżej na drabinie rozwojowej. Tak więc europocentryzm – jako zbiór przekonań i postaw większości Europejczyków – przetrwał do dziś. Oznacza on również, że wszystkie inne kultury oceniamy z europejskiego punktu widzenia i uważamy, że są mniej wartościowe. To w imię europocentryzmu wielcy odkrywcy epoki nowożytnej podbili i zniszczyli dorobek cywilizacyjny ludów prekolumbijskich, w przekonaniu, że narzucenie nowych zasad i religii chrześcijańskiej jest dla tych ludzi skokiem cywilizacyjnym. Konsekwencją tego zjawiska było powstanie wielkich imperiów kolonialnych, które objęły swoim zasięgiem wszystkie kontynenty na świecie poza Antarktydą. Dlatego też pojęcie europocentryzmu niesie ze sobą zarówno postawy pozytywne, jak i negatywne. I niestety, tych drugich jest więcej. Europocentryzm można przyrównać do etnocentryzmuetnocentryzmetnocentryzmu, czyli poglądu o wyższości własnej kultury, narodu lub grupy etnicznej nad innymi kulturami, narodami czy grupami etnicznymi. Do dziś zjawisko to jest widoczne w wielu sytuacjach. Siedziby większości wielkich organizacji międzynarodowych znajdują się w Europie. Faktem jest, że w XXI w. wiele państw wyprzedziło Europę pod względem rozwoju, ale niejednokrotnie stało się to dzięki niej i dzięki Europejczykom. Dlatego, mimo swoich wad, europocentryzm ma się dobrze.

Słownik