Gramatyka w służbie literatury

Dla ludzi epoki oświecenia znacząca była metafora światła. Postulat ,,jasności” stawiano nie tylko wobec prawa, moralności, polityki czy wiedzy o świecie, ale także, szczególnie w Polsce, wobec języka. Oświeceniowe umiłowanie ,,jasności” ma swoje źródła w Rozprawie o metodzie. Kartezjusz, twórca racjonalizmuracjonalizmracjonalizmu oraz intelektualny patron klasycyzmuklasycyzmklasycyzmu, pisał w niej tak: Osądziłem, iż mogę przyjąć za ogólną regułę, że wszelkie rzeczy, które pojmujemy bardzo jasno i bardzo wyraźnie, są prawdziwe.

Ponieważ oświeceni Polacy doceniali wagę języka polskiego w życiu społecznym i edukacji jako wyróżnika narodowości i narzędzia komunikacji, świadomie dążyli do jego gruntownej reformy. Wzorem miała być polszczyzna odrodzenia, a polem reformy - język literacki. W oświeceniu został zakwestionowany zastany model języka artystycznego, ukształtowany i uznawany w baroku. O ile wówczas chciano głównie zadziwić czytelnika, o tyle w oświeceniu celem było ,,wyjaśnienie” opisywanych zjawisk.

W konsekwencji od języka literackiego wymagano klarowności, precyzji, komunikatywności i stosowności. Celem stosowanych środków stylistycznych było osiągnięcie harmonii. W porównaniu z językiem poezji barokowej widoczny był również umiar. Poza tym oświeceniowi twórcy rezygnowali z wyszukanego słownictwa na rzecz powszechnie znanego i używanego. Przede wszystkim ograniczyli zapożyczenia, zwłaszcza łacińskie, co z pewnością należy uznać za tendencję korzystną. Z drugiej jednak strony poetyka normatywnapoetyka normatywnapoetyka normatywna tego okresu zakazywała także używania archaizmówarchaizmarchaizmów, gwarygwaragwary oraz słownictwa środowiskowegosłownictwo środowiskowesłownictwa środowiskowego. Stanowiło to barierę dla wzbogacania i urozmaicania języka. Ograniczenia te poddano szczególnej krytyce u progu romantyzmu, kiedy - w kontekście utraty państwowości - zrodziło się zainteresowanie folklorem jako skarbnicą „narodowego ducha”.

RIjDo3aFQ6eZ3

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w sile wieku. Jego twarz jest skupiona. Jego włosy są siwe, na końcach zwinięte w loki. Jego oczy są ciemne, duże. Ubranie mężczyzny jest koloru jasnofioletowego. Pod szyją mężczyzna ma jezuicki kołnierzyk w czarnym kolorze. Na szyi, na grubym łańcuchu ma zawieszony krzyż. W prawej ręce, opartej na pulpicie, trzyma białe pióro. Na pulpicie pod jego ręką znajdują się białe kartki papieru.

Wiadomo, że poeci XVIII w. dążyli do spełniania klasycystycznych zadań i reguł pisarstwa, realizowali zatem postulaty umiaru i jasności. Warto zaobserwować to na konkretnym przykładzie. Balon Adama Naruszewicza uznawany jest za ,,dobry przykład klasycznego nurtu w poezji oświecenia”. Kiedy jednak współczesnemu czytelnikowi przychodzi zmagać się z takimi zdaniami, jak to początkowe, rozpisane na dwie strofy:

– gotów jest sądzić, że być może ,,jasność” i ,,klarowność” inaczej były rozumiane wówczas, a inaczej są dziś.

Okazuje się, że wobec rygoru oszczędności środków wyrazu podstawowym sposobem nadania wypowiedzi tonu dalekiego od mowy potocznej jest inwersja, zwana też przestawnią. Inwersja polega na wykorzystaniu dopuszczalnych odstępstw od norm składniowych języka w zakresie szyku, czyli porządku, układu wyrazów w zdaniu. Żeby uchwycić różnice, spróbujmy analizowany fragment pozbawić inwersji, a więc przywrócić szyk, jakim zwykliśmy się posługiwać: Gdzie tylko orzeł bystrym polotem // pogania pierzchliwe ptaki, // a gniewny Jowisz ognistym grotem // przeszywa powietrzne szlaki (szlaki powietrzne), // zuchwała para niezwykłych ludzi, // zwalczywszy natury prawa, // wznawia tor sławny klęską Ikara // i już stawa na podniebiu…. Dzięki temu możemy przede wszystkim stwierdzić, że inwersja nie była podyktowana np. względami rytmicznymi, lecz wyłącznie stylistycznymi (wyjątek stanowi ostatni wers, w którym przeniesienie orzeczenia ,,stawa” na koniec zdania pozwala na zachowanie układu sylab 5+3). To znaczy, że zastosowana została celowo jako poetycki środek wyrazu.

Nieco inną funkcję inwersji spotkamy np. powieści Ignacego Krasickiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Autor wykorzystuje szyk przestawny w celach stylizacyjnych. Bohaterem utworu jest młody SarmataSarmataSarmata, toteż – zwłaszcza w pierwszej części powieści, opisującej wychowanie domowe – składnia zdań jest nieco bardziej barokowa, tj. z orzeczeniem na końcu – na wzór łaciny, naśladowanej w baroku. Także w dalszych partiach utworu znajdziemy inwersje. Tym razem motywacja ich użycia jest inna. Mikołaj, doświadczywszy różnych przygód, całkowicie się zmienia i przyjmuje mentorski ton – jak wcześniej mistrz Xaoo wobec niego. Te związki utworu z retoryką są uzasadnione, gdyż utopiautopiautopia, jaką stanowi druga część powieści, przynależy do dziedziny literatury dydaktycznej.

Język jest systemem znaków. Składają się nań podsystemy: fonetyczny (dźwięki mowy), morfologiczny (najmniejsze cząstki znaczące), leksykalny (zasób słownikowy) i składniowy. Składnia to reguły łączenia elementów języka ze sobą. Tworzywem tekstów są wyrazy jako nośniki znaczeń i zabarwienia uczuciowego. Podstawową jednostką komunikatów językowych są wypowiedzenia (zdania, ich równoważniki, wykrzyknienia i zawiadomienia) zbudowane z wyrazów. Każdy język ma normy składniowe, a więc zasady tworzenia zdań. Wyrazy łączą się w określonym szyku.

Szyk języka polskiego jest względnie swobodny. Dzięki temu zmiana porządku wyrazów w zdaniu może służyć wydobyciu nowych odcieni znaczeniowych albo wyeksponowaniu któregoś ze słów. Pewne gatunki literackie wymagają przekształcenia szyku; tak jest np. w odzieodaodzie. Ten gatunek poetycki wymaga uroczystego, podniosłego języka, innego niż codzienny, gdyż za jej pomocą sławi się ważne wydarzenia (takim niecodziennym wydarzeniem był pierwszy w Polsce pokaz lotu balonem), idee i wybitnych ludzi.

Szyk w języku polskim, choć swobodny, nie jest jednak dowolny. O tym, czy jakaś struktura jest poprawna, czy nie, decyduje obowiązująca norma językowa. Stanowi ona, w uproszczeniu, zaaprobowany przez społeczeństwo zespół zasad używania języka. Mówimy np. o zasadach pisowni, wymowy, tworzenia wyrazów i zdań.

W toku rozważań nad inwersją warto zwrócić uwagę na jeden z elementów normy, który odnosi się do miejsca przydawki. Naruszewicz rozdziela wyraz określający (przydawkę „bystrym”) od wyrazu określanego (dopełnienia „polotem”) za pomocą podmiotu tego zdania („orzeł”), osiągając w ten sposób walor stylistyczny podniosłości. Zwykle jest natomiast tak, że przydawka i wyraz przez nią określany stoją obok siebie, przy czym przydawka (wyraz podrzędny) wyprzedza wyraz nadrzędny (np. bystrym polotem). Naruszenie tego szyku przez przestawienie kolejności (a więc swoistą inwersję) stanie się przyczyną istotniejszej zmiany, odwrotny szyk jest bowiem zarezerwowany dla pojęć i nazw klasyfikujących (porównaj: młoda panna i panna młoda). Tym samym konstrukcje złożone z rzeczownika postawionego przed przydawką będą już należały do stylu innego niż artystyczny (np. naukowego). Również tu możemy wykorzystać przykład z wiersza: „powietrzne szlaki” to określenie mniej precyzyjne, metaforyczne - na ,,drogi”, które śladem ognistych grotów Jowisza w przestworzach przemierza balon. W czasie pionierskich podróży w przestworza i jeszcze długo później nie było mowy o wyznaczaniu „szlaków powietrznych”, czyli wytyczonych torów, po których poruszają się samoloty, aby ominąć niebezpieczeństwa i uniknąć kolizji.

W innych miejscach wiersza znajdziemy jednak kilka przykładów nierespektowania omówionej zasady („kmieć pracowity”, „łódka szlachetna”) ze względu na potrzeby rytmu i rymu. „Pracowity” rymuje się z „ukryty”; zmiana kolejności wyrazów zburzyłaby nie tylko rym, ale i rytm. Powstałby wers zakończony wyrazem jednosylabowym, zmuszającym do stworzenia rymu męskiego (z akcentem na ostatniej sylabie klauzuliklauzulaklauzuli).

Wracając do kwestii realizacji postulatów oświeceniowych w poezji, należy zwrócić uwagę na zwięzłość wiersza. Użycie imiesłowu uprzedniego „zwalczywszy” syntetycznie pokazuje sekwencję zdarzeń: najpierw zostały pokonane prawa natury, czyli wynaleziona odpowiednia, naukowa metoda lotu balonem, następnie zaś została ona, na drodze udanych eksperymentów, wcielona w życie.

Warto wspomnieć, że jedną z podstawowych cech ody jest to, że dominują w niej elementy retoryki, a więc język utworu kształtuje się na wzór uroczystej mowy. Retoryka jest bowiem sztuką pięknego i skutecznego przemawiania publicznego. Stąd obecność wzniosłych epitetów i porównań, m.in. do postaci mitologicznych, a także peryfraz. Co równie istotne, oda Balon ma formę panegiryku okolicznościowego - sławi pamiętne wydarzenie, wpisując się zarazem w szeroki nurt literatury okolicznościowej Oświecenia.

Oświeceniowa dydaktyka w literaturze i malarstwie

Literatura oświecenia ma w dużej mierze charakter dydaktyczny, jej celem jest bowiem wychowanie kolejnych pokoleń patriotów, odbiorcy mają kierować się ustalonymi wartościami. Oświecenie nazywane bywa „wiekiem rozumu” lub „wiedzy”, nadrzędną funkcją XVIII‑wiecznej twórczości jest bowiem przekazywanie społeczeństwu informacji i wpajanie wzorców zachowań.

To w dobie oświecenia powstaje wielka encyklopedia francuska, której twórcami są m.in. Denis Diderot, Monteskiusz oraz Jean Jacques Rousseau. Na ziemiach polskich dokonuje się reforma nauczania uniwersyteckiego, co sprzyja nobilitacji edukacji. Wśród literatów, którzy uznawali rolę dydaktyki, znajdują się: autor bajek i utworów satyrycznych Ignacy Krasicki, Julian Ursyn Niemcewicz oraz Stanisław Trembecki.

Celom dydaktycznym było podporządkowane także malarstwo, szczególnie realizujące wzorce klasycystyczne. Przedmiotem uwagi twórców były tematy mitologiczne tudzież historyczne, których podejmowanie służyło rozpowszechnianiu określonego wzorca, postawy społecznej.

Słownik