Ustrój PRL według konstytucji z 1952 r.

Przepisy Konstytucji PRL wprowadzały zasady, które same w sobie nie przekreślały demokratycznego charakteru państwa. W świetle ustawy zasadniczej z 1952 r. władza w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej należała do „ludu pracującego miast i wsi”. Ten miał ją sprawować za pośrednictwem przedstawicieli – organów pochodzących z wyborów. Konstytucja wymieniała tu sejm – jako najwyższy organ władzy państwowej – oraz rady narodowe, będące organami władzy lokalnej.

Sejm PRL wybierał na swoim pierwszym posiedzeniu po wyborach Radę Państwa – kilkunastoosobowy organ, który pełnił najwyższą władzę w przerwach między sesjami oraz kadencjami izby. Sprawowała ona kontrolę nad rządem, zarządzała wybory do sejmu oraz zwoływała jego posiedzenia, a także wydawała dekrety z mocą ustawy, które były przedstawiane sejmowi do zatwierdzenia na najbliższej sesji. Rada Państwa ustalała ponadto powszechną wykładnię ustaw, a także pełniła funkcje kolegialnej głowy PRL: mianowała jej ambasadorów w innych państwach, ratyfikowała i wypowiadała umowy międzynarodowe, nadawała ordery i odznaczenia oraz mogła korzystać z prawa łaski. W swojej działalności podlegała sejmowi.

Rada Ministrów – organ władzy wykonawczej – powoływany i odwoływany był przez Sejm PRL. Podlegał tym samym jego kontroli politycznej. Gdy sejm nie obradował (ze względu na przerwę między sesjami lub między kadencjami), nadzór nad rządem sprawowała Rada Państwa. Mogła ona również – na wniosek Prezesa Rady Ministrów – przeprowadzać zmiany w jego składzie. Uchwały Rady Państwa w tej materii musiały jednak zostać zatwierdzone później przez sejm.

Władza lokalna należała w PRL do rad narodowych różnych szczebli – organów pochodzących z bezpośrednich wyborów. Nie były to jednak instytucje samorządu terytorialnego, gdyż jednostki podziału administracyjnego (gminy, miasta, powiaty, województwa) stanowiły część hierarchicznej struktury państwa. Rady narodowe były podporządkowane Radzie Państwa, a ich organy wykonawcze – Radzie Ministrów. Poza tym jednostka danego szczebla podlegała jednostce szczebla wyższego (czyli np. miejska rada narodowa podlegała nadzorowi wojewódzkiej rady narodowej).

RRsV4SA1lPR6k

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową wydania specjalnego gazety Rada Narodowa z 21 marca 1987 roku. Tytułowy nagłówek: Inauguracyjne posiedzenie Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa.

Wszystko pod kontrolą partii komunistycznej

Jednym ze źródeł niedemokratycznego charakteru powyższych rozwiązań ustrojowych był brak niezależnych instytucji. W PRL obowiązywała zasada jednolitości władzyjednolitość władzyjednolitości władzy – najwyższym jej organem był Sejm PRL, a wszystkie inne były mu podporządkowane. Nie istniały organy państwa, które kontrolowałyby się nawzajem (np. w formie monteskiuszowskiego trójpodziału władz), były one natomiast związane ze sobą na zasadzie podległości. Takie rozwiązanie ułatwiało rządzącej partii komunistycznej podporządkowanie sobie wszystkich państwowych instytucji przez kontrolę obsady stanowisk. Gdy organy państwowe nie miały zagwarantowanej niezależności działania, a osoby w nich zasiadające (w Radzie Państwa, Radzie Ministrów, prokuraturze, sądach, organach władzy lokalnej) w każdej chwili mogły być odwoływane i zastępowane innymi, Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) sprawowała efektywną kontrolę każdego z nich.

W rezultacie większość organów władzy PRL funkcjonowała na zasadzie fikcji ustrojowych. Nie miały one realnej władzy, a jedynie sankcjonowały decyzje podjęte uprzednio przez gremia partyjne. Sejm PRL – przykładowo – jednomyślnie przegłosowywał ustawy, które były do niego wnoszone z inicjatywy PZPR i nie odbywała się przy tym żadna dyskusja. Realna polityka, rozumiana jako rywalizacja o wpływy oraz spór o kształt państwa, odbywała się nie w sejmie, Radzie Państwa czy Radzie Ministrów, ale w ramach rządzącej partii komunistycznej. Funkcjonowały w niej zasady tzw. centralizmu demokratycznegocentralizm demokratycznycentralizmu demokratycznego – wszyscy w partii musieli wykonywać polecenia najwyższych władz PZPR, którymi były Sekretariat Komitetu CentralnegoKomitet Centralny PZPRKomitetu Centralnego, kierowany przez jego I sekretarza, oraz Biuro PolityczneBiuro Polityczne PZPRBiuro Polityczne. W 1976 r. przewodnia rola Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej została wprost zapisana w Konstytucji PRL.

R1LNjsSPGv2WJ1

Zdjęcie przedstawia stół prezydialny, przy którym siedzą liczni mężczyźni w garniturach. Jeden z nich stoi, przemawia do mikrofonów. Za plecami mężczyzn wisi herb Polski i napis Program szóstego zjazdu partii programem FJN, programem całego narodu.

Tę fikcję ustrojową widać było dobrze w czasie wyborów do Sejmu PRL i rad narodowych. Ordynacja wyborcza aż do 1976 r. nie zakazywała rejestracji wielu list wyborczych. Mogły być one zgłaszane przez różnego rodzaju organizacje działające legalnie w państwie. Jednak kierownictwo każdej z nich było obsadzone przez działaczy PZPR, którzy za każdym razem decydowali o starcie w jednej koalicji. W rezultacie we wszystkich wyborach brał udział tylko jeden komitet wyborczy – listy kandydatów zgłaszał Front Jedności NaroduFront Jedności NaroduFront Jedności Narodu (w wyborach z 1952 r. był to Front Narodowy, a od 1985 r. – Patriotyczny Ruch Odrodzenia NarodowegoPatriotyczny Front Odrodzenia NarodowegoPatriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego). Wyborca nie miał możliwości oddania głosu na ugrupowanie opozycyjne, w związku z tym polityczny skład Sejmu PRL był znany już przed wyborami. Partia również kontrolowała całkowicie sam proces wyborczy, gdyż jej funkcjonariusze nie tylko decydowali o kształcie list kandydatów, ale zasiadali też w komisjach wyborczych, które przeprowadzały głosowanie. Niekiedy byli oni rozliczani z wyniku wyborów (władzom zależało na wysokiej frekwencji), co nieraz skłaniało partyjnych działaczy do wyborczych fałszerstw.

Fikcyjne prawa człowieka

Konstytucja PRL gwarantowała formalnie podstawowe prawa człowieka, wśród nich wolność słowa, druku, zgromadzeń i wieców, pochodów i manifestacji, a także prawo do zrzeszania się, wolność sumienia i wyznania. Jednocześnie jednak wprowadzała ograniczenia w stosowaniu tych praw. Nie mogły być one nadużywane w celach godzących w interesy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Zakazana była również działalność takich zrzeszeń, które godziły w ustrój polityczny i społeczny albo porządek prawny PRL. Nie istniały jednak bezstronne organy, które mogłyby orzekać o tym, czy te granice legalności zostały przekroczone. Ostatecznie decydowały o tym instytucje obsadzone przez partię komunistyczną, co czyniło przywołane przepisy konstytucji martwym prawem. Partia obsadzała również stanowiska kierownicze w Najwyższej Izbie Kontroli, sprawiając tym samym, że kontrolowane przez tę samą partię organy państwa pozbawione były efektywnej kontroli.

Słownik