Przeczytaj
Sytuacja w Hiszpanii na początku XX w.
Wkraczając w wiek XX, Hiszpania była krajem o przestarzałej strukturze społecznej. Dominowała wielka własność ziemska, której właściciele popierali monarchię i nie planowali żadnych zmian w państwie. Po drugiej zaś stronie znajdowali się anarchiścianarchiści, socjaliści, liberałowie, którzy dążyli do tego, aby państwo zreformować, a także znieść monarchię, która nie spełniała oczekiwań Hiszpanów nowocześnie myślących o państwie. Wśród stronnictw warto jeszcze wymienić karlistówkarlistów – zwolenników monarchii, bardzo wyraźnie prokatolickich i konserwatywnych oraz przeciwnych jakiemukolwiek liberalizmowi czy demokracji. Dodatkowo Hiszpanię rozsadzały konflikty wewnętrzne – mieszkańcy Katalonii i Baskonii pragnęli wywalczyć dla siebie jeśli nie niezależność, to przynajmniej autonomię.
Hiszpania była również biedna. Dominowało słabe rolnictwo, a rozwijający się przemysł nie mógł zapewnić państwu wielkiego znaczenia na międzynarodowej arenie gospodarczej. Kraj dotknęła recesja powojenna, która była efektem przestawienia się gospodarek państw biorących udział w I wojnie światowej z produkcji wojennej na pokojową. Jednocześnie dużą popularność w Hiszpanii zaczęły zdobywać poglądy komunistyczne, a utworzony w 1922 r. Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich przez wielu był utożsamiany z państwem wdrażającym idee sprawiedliwości społecznej. W obawie przed rosnącymi wpływami komunizmu w Hiszpanii w 1923 r. doszło do przewrotu wojskowego, zorganizowanego przez gen. Miguela Primo de RiveręMiguela Primo de Riverę; po bezkrwawym zamachu stanu król Alfons XIII mianował go premierem.
Zmiany rządów i walki między radykałami
Początkowo rządom junty wojskowejjunty wojskowej i założonej przez de Riverę Hiszpańskiej Unii Patriotycznej sprzyjały właściwie wszystkie stronnictwa w Hiszpanii, ponieważ sprawowała władzę dosyć liberalnie, a jednocześnie zaczęła wprowadzać reformy rolne oraz socjalne. Z czasem jednak poparcie zaczęło maleć; w samej juncie doszło do zmiany polityki i odejścia od liberalizmu w stronę rządów autorytarnych. Była to konsekwencja wielkiego kryzysu gospodarczego, który rozpoczął się w 1929 r.
Po rezygnacji Miguela Primo de Rivery z funkcji premiera (w 1930 r.) kolejni przywódcy kraju próbowali zwalczyć kryzys i doprowadzić do poprawy gospodarki, jednak bez efektów. Gdy w 1931 r. wybory do KortezówKortezów wygrała lewica, członkowie junty zostali odsunięci od władzy, król Alfons XIII wyjechał z kraju, a zwycięstwo sił republikańskich przyczyniło się do ustanowienia II Republiki Hiszpańskiej, którą kierował prezydent Niceto Alcalá‑ZamoraNiceto Alcalá‑Zamora z Partii Liberalnej. Jednocześnie rozpoczęto wdrażanie reform społecznych i gospodarczych. Zniesiono przywileje szlachty, skonfiskowano majątki rodziny królewskiej i ogłoszono ograniczoną reformę rolną. Równie znaczące zmiany zaszły w życiu społecznym – nowe władze wprowadziły rozdział państwa od Kościoła, zatwierdziły rozwody cywilne oraz nadały autonomię Katalonii i Baskonii.
Tak daleko posunięte reformy społeczne, choć zyskały w republice poparcie większości społeczeństwa, nie spodobały się radykalnej prawicy i środowiskom związanych z Kościołem katolickim. Konserwatyści żądali zaprzestania reform i powrotu monarchii, natomiast Kościół poczuł się zagrożony postępującą sekularyzacjąsekularyzacją państwa, ale przede wszystkim ze względu na to, że miał w Hiszpanii wiele gruntów rolnych oraz nadzorował liczne instytucje. Zagrożeni poczuli się też hiszpańscy wojskowi, zaniepokojeni reformą armii i redukcją stanowisk. Zwalniani oficerowie doprowadzili do zjednoczenia się antylewicowej opozycji, w skład której weszli konserwatyści i karliści, żądający zniesienia republiki. Oprócz nich na hiszpańskiej scenie politycznej pojawiła się nowa organizacja założona w 1933 r. w większości przez byłych oficerów – Falanga HiszpańskaFalanga Hiszpańska. Jej członkowie głosili hasła antyrepublikańskie i powoli skłaniali się ku ideologii faszystowskiej i rządom totalitarnym.
Zwróć uwagę na strój Primo de Rivery. Falangiści nosili ciemnoniebieskie koszule z naszywkami przedstawiającymi jarzmo i strzały – symbol hiszpańskich Królów Katolickich: Ferdynanda II oraz Izabeli I. Z jakimi innymi radykalnymi ugrupowaniami możesz skojarzyć tego typu uniform?
Po wygraniu w 1933 r. przez antylewicową opozycję wyborów powstał rząd prawicowo‑centrowy, który rozpoczął wycofywanie się z większości reform wprowadzonych przez poprzedników. To przyczyniło się do radykalizacji nastrojów społecznych, wybuchu strajków i protestów, a nawet buntów. Lewica postanowiła skonsolidować siły – w 1935 r. utworzono Front Ludowy złożony z wielu partii o bardzo różnych poglądach politycznych, od anarchistów po trockistówtrockistów, do którego dołączyli również zwolennicy autonomii z Katalonii i Kraju Basków. Dzięki radykalnemu planowi reform Front Ludowy wygrał wybory w 1936 r., a następnie przejął władzę w Hiszpanii. Historia się powtórzyła: nowy rząd anulował wszystkie decyzje poprzedniego (przywrócono m.in. autonomię Katalonii i Baskonii, a także przyznano ziemię wszystkim bezrolnym chłopom). Zaczęły się walki między lewicowymi rewolucjonistami a falangistami, przez Hiszpanię przetoczyła się fala zamachów, której apogeum przypadło na czerwiec 1936 r. Najpierw aresztowano lidera Falangi José Antonio Primo de Riverę (syna Miguela Primo de Rivery, przywódcy poprzedniej junty wojskowej i dyktatora). Kilka dni później w odwecie Falanga zamordowała oficera tzw. grup szturmowych, czyli paramilitarnych oddziałów Frontu. W odpowiedzi na to oddziały Frontu przy biernej postawie policji zamordowały José Calvo Sotelo, przywódcę monarchistów. Zamach na niego stał się hasłem do buntu w armii, do którego od pewnego czasu szykowali się działający w konspiracji oficerowie, poparci następnie przez Falangę.
Do buntu doszło w Melilli, hiszpańskim garnizonie w Afryce Północnej, a na jego czele stanął gen. Francisco Franco. Zrewoltowana armia opanowała północ Hiszpanii poza wąskim pasem nad Zatoką Baskijską oraz rejonami położonymi przy granicy z Portugalią. Wierne rządowi pozostały lotnictwo i marynarka, oficjalne władze utrzymały kontrolę nad Katalonią, wspomnianym pasem nad Zatoką Baskijską oraz centrum i zachodnią częścią kraju. Prawie natychmiast rozpoczęły się działania zbrojne.
Wojna domowa w Hiszpanii
W konflikt wewnętrzny w Hiszpanii zaangażowały się państwa europejskie. Niemcy i Włochy opowiedziały się po stronie rebeliantów, nazywających się siłami narodowymi. Po stronie legalnego rządu Republiki stanął Związek Sowiecki. Faszyści i naziści traktowali wojnę w Hiszpanii jako walkę z komunizmem, komuniści natomiast – jako walkę z faszyzmem. W rzeczywistości był to konflikt wielopłaszczyznowy: monarchistów z republikanami, konserwatywnej prawicy z liberalną lewicą, partii katolickich z antyklerykałami, zwolenników centralizmu ze zwolennikami autonomii katalońskiej i baskijskiej.
Wyjaśnij, dlaczego nacjonaliści hiszpańscy cieszyli się poparciem włoskich faszystów i niemieckich nazistów.
Po stronie narodowej, dowodzonej przez gen. Franco, poza regularnymi oddziałami włoskimi (ok. 40–60 tys. Włochów), walczyli ochotnicy portugalscy i irlandzcy oraz niemieccy lotnicy z Legionu Condor. Do tego dochodzili jeszcze oficerowie z Niemiec, którzy szkolili oddziały frankistowskie. Po stronie Republiki zaangażowało się wielu zwolenników ruchu lewicowego oraz Brygady MiędzynarodoweBrygady Międzynarodowe (przez te jednostki przeszło łącznie 40–50 tys. ochotników) wyposażone w sprzęt wojskowy przez ZSRS i dowodzone przez komunistów. Zarówno Niemcy, jak i Rosjanie traktowali działania w Hiszpanii jako pole doświadczalne dla swoich wojsk, testowali tam także nowe technologie. Obie strony dopuszczały się represji wobec domniemanych i rzeczywistych przeciwników. Wojna domowa zakończyła się w 1939 r. klęską republikanów i ustanowieniem dyktatury Franco w całym kraju. Podczas walk zginęło ok. pół miliona ludzi.
Wyjaśnij, czy to hasło się spełniło.
Słownik
zwolennicy karlizmu (hiszp. carlismo) – bardzo konserwatywnego nurtu politycznego istniejącego w Hiszpanii od lat 30. XIX w., nazwa pochodzi od zwolenników Don Carlosa (Karola Burbońskiego), następcy tronu Hiszpanii odsuniętego od sukcesji przez Ferdynanda VII; tradycjonalistyczne i prokatolickie poglądy były popularne szczególnie wśród chłopów, duchowieństwa i części szlachty
(z gr. anarchia – bezrząd, brak władzy) termin odnoszący się do różnych doktryn politycznych i ruchów społecznych połączonych niechęcią do scentralizowanej władzy, w tym państwa i jego instytucji
(gr. autonomia – samorząd, od autos – sam + nomos – prawo) prawo jakiejś zbiorowości do samodzielnego rozstrzygania swoich spraw wewnętrznych; samodzielność i niezależność w decydowaniu o sobie
(z łac. recessio – cofanie się, recedere – ustępować, cofać się) zjawisko w ekonomii polegające na znacznym zahamowaniu rozwoju gospodarczego, którego skutkiem jest spadek produktu krajowego brutto
(hiszp., komisja, rada, zgromadzenie) system sprawowania władzy państwowej, w którym zawodowi wojskowi łączą funkcje dowódcze z najważniejszymi funkcjami w aparacie państwowym
(hiszp. Cortes, l.mn. od corte – dwór, z łac. cohors, D. cohortis – pole ogrodzone, część obozu wojskowego, kohorta) zgromadzenie stanowe istniejące w okresie średniowiecza w państwach na terenie Półwyspu Iberyjskiego; od XIX w. nazwa parlamentu hiszpańskiego
(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie; może dotyczyć majątku i prerogatyw instytucji religijnych (np. Kościoła) lub życia społecznego i kulturowego
powstały w latach 20. i 30. XX w. odłam ruchu komunistycznego bazujący na poglądach Lwa Trockiego; głosił ideę permanentnej rewolucji i jej eksportu na cały świat, a także możliwości swobody dyskusji i tworzenia frakcji w ramach partii komunistycznej
(hiszp. Falange Española) założona w 1933 r. przez José Antonio Primo de Riverę partia polityczna o nacjonalistycznym i syndykalistycznym programie, wroga republice, inspirowana ideologią oraz sposobem organizacji typowym dla włoskiego faszyzmu i niemieckiego nazizmu
wojskowe formacje ochotników zagranicznych walczące podczas wojny domowej w Hiszpanii 1936–1939 w armii republiki
konflikt zbrojny, w którym stronami są obywatele jednego państwa, członkowie plemienia lub grupy etnicznej
Słowa kluczowe
hiszpańska wojna domowa, Hiszpania, gen. Franco, Liga Narodów, świat przed II wojną światową, dyktatura Miguela Primo de Rivery
Bibliografia
E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.
A. Beevor, Walka o Hiszpanię 1936–1939. Pierwsze starcie totalitaryzmów, tłum. H. Szczerkowska, Warszawa 2009.
P. Moa, Mity wojny domowej. Hiszpania 1936–1939, tłum. A. Fijałkowska, K. Kacprzak, Warszawa 2007.
T. Miłkowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, Wrocław 1998.
K. Pruszyński, W czerwonej Hiszpanii, Warszawa 1985.