Niektórzy filozofowie, wyjaśniając powstanie filozofii, powołują się na zdziwienie jako swoisty impuls, dzięki któremu niegdyś pojawiły się pierwsze pytania filozoficzne. Obiektem zdziwienia jest cała przyroda, wszystkie rzeczy„wszystkie rzeczy”wszystkie rzeczy, treścią natomiast – samo ich istnienie. Jak to się dzieje – pytali pierwsi filozofowie, że świat jest pełen rzeczy nieustannie powstających, ginących, rodzących się i umierających? Myśliciele ci przyjmowali, że konstytutywną cechą wszystkich rzeczy jest istnienie skończone w czasie i przestrzeni, ale przecież sam fakt istnienia również domagał się wyjaśnienia. Kolejne pytanie dotyczyło więc tego, co jest jego źródłem. Dla pierwszych filozofów było oczywiste, że owo źródło nie może mieć takiego samego statusu, jak rzecz skończona. Musi istnieć inaczej, być czymś trwalszym niż rzeczy. W taki sposób pojawiła się w filozofii bardzo ważna konstrukcja: przeciwstawienie świata zjawisk, rzeczy skończonych, danych zmysłowo, których istnienie jest niewyjaśnialne na gruncie ich samych, czemuś, co istnieje inaczej – jest wieczne, niezmienne i pierwotne w stosunku do rzeczy oraz poznawalne rozumowo. Jeden z filozofów szkoły jońskiejszkoła jońskaszkoły jońskiej, AnaksymanderAnaksymanderAnaksymander, na oznaczenie tego czegoś użył pojęcia arché. W języku polskim temu terminowi można przypisać kilka znaczeń:

Pierwsze wieki dziejów filozofii obfitują w różne interpretacje arché. Niektórzy filozofowie kojarzą arché z żywiołami – Tales z wodą, AnaksymenesAnaksymenesAnaksymenes z powietrzem, HeraklitHeraklitHeraklit z ogniem, KsenofanesKsenofanesKsenofanes z ziemią (lub wodą), EmpedoklesEmpedoklesEmpedokles ze wszystkimi czterema żywiołami. Dlatego, z punktu widzenia TalesaTales z MiletuTalesa, uprawniona jest teza „wszystko jest wodą”, Anaksymenesa zaś - „wszystko jest powietrzem”. Przynajmniej niektóre z tych skojarzeń są śladami wpływu wcześniejszych kosmogoniikosmogoniakosmogonii mitycznych na myśl filozoficzną. Traktuje się je wszakże jako filozoficzne właśnie ze względu na specyficzną argumentację, której brak w treściach mitycznych. Pierwsi myśliciele wyprowadzali na rzecz przyjętej wizji arché uporządkowaną argumentację, opartą o świadectwa naturalnych władz poznawczych człowieka, czyli zmysłów oraz rozumu. Heraklit jako pierwszy wysunął pogląd o racjonalnym charakterze wszechświata, warto także przypomnieć nader oryginalną koncepcję wspomnianego twórcy pojęcia arché – Anaksymandra. Jego abstrakcyjna wizja zasady, którą nazwał apeironem, czyli bezkresem, bezgranicznością, jest efektem czysto rozumowej spekulacji wychodzącej z założenia, że temu, co jest naturą i przyczyną rzeczy ograniczonych w czasie i przestrzeni oraz posiadających jakości zmysłowe, nie może przysługiwać żadna ograniczoność i żadna konkretna jakość zmysłowa. Apeiron jest więc czymś nieokreślonym i z niego, według porządku, wyłaniają się jakościowo określone rzeczy.

Rq1Ny4G6yxWqA1

Ilustracja przedstawia portret starszego mężczyzny. Ma twarz ze zmarszczkami, gęstą brodę z wąsami oraz ciemne nakrycie głowy. Mężczyzna ubrany jest w ciemne szaty, siedzi. Jego prawa ręka spoczywa na zapisanej kartce.

W wizji pitagorejczyków świat to kosmos, czyli porządek poznawany rozumnie. Z kolei atomiści proponują obraz świata składającego się z jednakowych atomów, które stanowią ukrytą naturę (składnik) rzeczy, czyli arché. W atomizmie ciekawie rozstrzygnięta została kwestia jedności i różnorodności – z jednej strony wszystkie rzeczy stanowią jedność, jako że zbudowane są z jednakowych atomów, z drugiej strony ruch atomów (ich łączenie się i rozdzielanie) tłumaczy powstawanie i ginięcie rzeczy.

Pierwotna demitologizacja myśli greckiej dokonała się w ramach koncepcji arché, w niej też znalazła wyraz wizja świata, kosmosu, rozumnie uporządkowanego i rozjaśnianego ludzką myślą. Wiele dojrzałych, późniejszych, stanowisk ontologicznych ma swój początek w interpretacjach zasady – przykładem może być metafizycznametafizykametafizyczna opozycja między koncepcją bytu monistycznąmonizmmonistyczną (zapoczątkowaną np. w arché jończyków) i pluralistycznąpluralizmpluralistyczną (zapoczątkowaną np. w arché Empedoklesa).

Pojęcie arché wyszło z użycia jeszcze w starożytnej Grecji. Stało się to wówczas, gdy świat przestał być utożsamiany z ogółem rzeczy przyrodniczych, physis. Natomiast intuicja znaczeniowa łącząca pojęcia arché i zasada pozostała żywa w filozofii. Tego ostatniego pojęcia używa się do dziś, bowiem niezbywalną cechą filozofii, a także w pewnym sensie współczesnej nauki, jest wyjaśnianie całej rzeczywistości właśnie w oparciu o ogólne zasady.

Słownik