Wiele urzędów w państwie polskim powstało jeszcze w czasach piastowskich na dworze władcy. Z czasem ulegały one przekształceniom i stały się tytułami honorowymi, np. we wczesnośredniowiecznych krajach słowiańskich wysokim dostojnikiem królewskim był żupan („żpan”), wyraz ten przybrał całkiem współczesną formę „pan”. Swoje uprawnienia zachowali natomiast odpowiednicy dzisiejszych ministrów, m.in. kanclerz wielki koronny, marszałek wielki koronny, podskarbi wielki koronny (podobne funkcje obowiązywały na Litwie). Dzierżycielem władzy najwyższej w państwie polsko‑litewskim pozostawał król.

Władza najwyższa – król

RsrWRIlkKARgi1

Ilustracja przedstawia Stefana Batorego. Mężczyzna ukazany jako postawny człowiek z ciemną brodą i nakryciem głowy, ubrany w pomarańczową szatę oraz żółte buty.

Król uznawany był – obok senatu i izby poselskiej – za osobny stan, stanowiący część składową sejmu. W XV w. władza królewska zdecydowanie się umocniła, a w kolejnych stuleciach uległa ograniczeniu na rzecz szlachty.

Do króla należało prowadzenie polityki zagranicznej, z zastrzeżeniem, że w sprawach wojen i traktatów decydował sejm. Monarcha interpretował prawo, mianował senatorów i urzędników centralnych i co się z tym wiązało, rozdawał królewszczyznykrólewszczyznykrólewszczyzny. Nadawanie majątków pozwalało władcy kształtować królewskie stronnictwa, wspierające jego politykę.

Władzę króla ograniczała częściowo zasada dożywotniego piastowania urzędów, która mogła czasami doprowadzać do przypadków nielojalności mianowanych przezeń urzędników. Z kolei niekonsekwentna realizacja egzekucji dóbregzekucja dóbregzekucji dóbr powodowała, że władca dysponował zbyt szczupłymi środkami i każde większe przedsięwzięcie, jak budowa fortyfikacji czy reforma armii, zmuszało go do zwracania się do sejmu o podatkipodatkipodatki. Dla szlachty, która obawiała się wzmocnienia władzy centralnej, była to sytuacja korzystna, choć dla państwa jako całości miała okazać się zgubna.

RYdHjVN7ISYdy

Ilustracja przedstawia rozmieszczenie trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej podczas sejmu walnego, czyli reprezentacji stanowej Rzeczypospolitej. Król znajdował się na środku, senat po trzech jego stronach a izby poselskie po dwóch stronach za senatem.

Urzędy wojskowe

R1d8YW9X2idXC1

Ilustracja przedstawia rodzaje strojów szlachty polskiej – ubrań dla mężczyzn, kobiet, rycerzy, duchownych. Mężczyźni nosili różnokolorowe szaty oraz nakrycia głowy i wysokie buty. Kobiety nosiły rozkloszowane suknie w stonowanych kolorach. Konie także były bogato przyozdobione – w złote siodła, łańcuszki, pióropusze.

Najpotężniejszymi urzędnikami Rzeczypospolitej byli wodzowie jej wojsk – hetmanihetmanhetmani wielcy i polni, odrębni dla Korony i Litwy. Urzędy te, przynoszące niemałe zyski, ale i wymagające inwestowania wielkich sum w utrzymanie sił najemnych, piastowali niemal bez wyjątku magnacimagnatmagnaci. Urzędem ministerialnym, a więc dożywotnim, hetmaństwo stało się dopiero w 1581 roku. Wtedy skład senatu był już ustalony, dlatego aż do 1764 r. urząd hetmański nie łączył się z godnością senatorską. Hetmani często więc piastowali równocześnie urzędy wojewody lub kasztelana i z tego tytułu zasiadali w senacie. Hetman wielki koronny mógł prowadzić politykę zagraniczną wobec Turcji i chanatu krymskiego, a w połączeniu z urzędem kanclerskim (jak miało to miejsce w przypadku Jana Zamojskiego i Stanisława Żółkiewskiego) godność ta zapewniała władzę porównywalną do tej, którą mieli pierwsi ministrowie we Francji, a może nawet od niej silniejszą.

RhaiIaF3Wlhuw

Ilustracja przedstawia portret Jana Zamoyskiego. Jest ukazany jako starszy szlachcic, z siwymi włosami i wąsami. Ubrany w tradycyjny strój szlachecki z futrzanym kołnierzem i pomarańczową narzutą.

RRykzZJSGcrIk

Ilustracja przedstawia Stanisława Żółkiewskiego herbu Lubicz. Mężczyzna ma rude włosy oraz wąsy i brodę. Ubrany w czarną pelerynę spiętą guzikiem z kamieniem.

Senat Rzeczypospolitej

Senat powstał w 1493 r. z rady królewskiej, będącej w XIV w. organem doradczym króla Polski. Wchodzili do niej najbardziej wpływowi możnowładcy w kraju. Skład rady nie był stały. O tym, kogo zaprosić na spotkania rady, decydował król.

Od momentu wchłonięcia rady przez senat ustalono, kto ma zasiadać w tej izbie. Skład oraz hierarchię urzędników senatorskich zdefiniowano za panowania króla Zygmunta Starego (1507–1548). Senatorami byli arcybiskupi, biskupi, wojewodowie, kasztelanowie i urzędnicy centralni. Najważniejszym z nich był prymas – arcybiskup gnieźnieński, najbardziej zaś liczącym się senatorem świeckim – kasztelan krakowski. Członków senatu mianował król, pełnili oni swoje funkcje dożywotnio. Gdy powiększało się terytorium państwa polsko‑litewskiego, senat rozszerzał się o urzędników z nowych województw. Na początku XVI w. senat liczył 87 osób, a po przyłączeniu Mazowsza – 94 osoby. W 1569 r., po unii lubelskiej i wprowadzeniu do senatu urzędników litewskich, zasiadało w nim 136 osób.

R98mCIjWkqYOb

Na ilustracji widnieje senat i król Aleksander Jagiellończyk, ilustracja ze Statutu Łaskiego, wydanego w 1506 roku. Na środku król siedzi na tronie trzymając atrybuty królewskie, wokół zebrani są dworzanie i politycy. Nad nimi znajdują się herby. Czterej aniołowie podtrzymują całość.

Najważniejsze urzędy

Kompetencje urzędników, którym podlegała liczna administracja, określała konstytucja sejmu z 1504 roku. Marszałkowie wielcy i nadworni zarządzali dworem królewskim, pilnowali porządku publicznego w obecności króla, mieli też prawo osądzać osoby porządek ten naruszające. Były to kompetencje nieco zbliżone do tych, jakie ma współczesny minister spraw wewnętrznych.

Kanclerze i podkanclerzowie, między którymi nie było zależności służbowej, prowadzili kancelarie koronną i litewską, a odciśnięcie znajdujących się w ich dyspozycji pieczęci było nieodzowne, by nadać moc prawną wychodzącym z kancelarii dokumentom. Faktycznie mogli oni kontrolować posunięcia polityczne monarchy. Kanclerz koronny był pierwszym urzędnikiem państwa dbającym o praworządność i pilnującym, by król przestrzegał praw i zachowywał pacta conventapacta conventapacta conventa. Odpowiadał też za politykę zagraniczną państwa. Po unii lubelskiej (1569 r.) kanclerz koronny zaczął kierować polityką zagraniczną wobec państw Europy Zachodniej, a kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego – wobec państw położonych na wschód od Rzeczypospolitej.

Podskarbiowie zarządzali skarbem. Strzegli klejnotów koronnych, w tym koron królów (od XVII w. zadanie to przejął kustosz koronny), zarządzali wydatkami i przychodami państwa, kontrolowali finanse publiczne i emitowali monetę (byli zwierzchnikami mennicmennicamennic), administrowali nieobsadzonymi królewszczyznami. Ich obowiązki zbliżone były do uprawnień dzisiejszego ministra skarbu (finansów) i szefa banku centralnego.

Istotną rolę wśród urzędników odgrywał też prymas, który w czasie bezkrólewia zyskiwał funkcję interreksainterrexinterreksa i czasowo zarządzał państwem. Ponadto przysługiwało mu prawo ogłoszenia na polu elekcyjnym zwycięzcy w walce o tron.

Urzędnicy ziemscy

Urzędy ziemskie w Rzeczypospolitej wzięły swój początek z różnych funkcji istniejących na dworze książęcym w dobie rozbicia dzielnicowego (XII–XIII w.). Wówczas wojewodowie – zgodnie ze źródłosłowem ci, którzy przewodzą wojsku – dowodzili oddziałami zbrojnymi w zastępstwie monarchy. W czasach państwa polsko‑litewskiego ich rola uległa ograniczeniu: weszli co prawda do grona senatorów, jednak na swoim terenie pozostało im głównie zadanie doprowadzenia lokalnych oddziałów pospolitego ruszenia do punktu zbiórki. Ponadto ustanawiali i nadzorowali za pośrednictwem podwładnego sobie podwojewodziego ceny, miary i wagi. Sprawowali też sądownictwo apelacyjne nad Żydami. Teoretycznie mieli nadzór nad miastami, jednak była to funkcja honorowa, a realna władza spoczywała w rękach starostów. Wojewodom pozostało przewodniczenie w sejmikach ziemskich. Najważniejszym z nich – wojewodom krakowskiemu, poznańskiemu, wileńskiemu, trockiemu, sandomierskiemu i kaliskiemu oraz kasztelanowi kijowskiemu – w dowód uznania powierzano klucze do skarbca koronnego na Wawelu. Wszystkich wojewodów mianował król.

RbaUqT2TpHLgb1

Ilustracja przedstawia portret Jana Orzelskiego pędzla Mariana Jaroczyńskiego. Mężczyzna ukazany jako szlachcic z brodą i wąsami. Na głowie ma brązową czapkę. Ubrany w niebieską szatę oraz czarną pelerynę i żółte buty.

Niżej w hierarchii znajdowali się kasztelani zajmujący się ściąganiem danin na rzecz monarchy, obroną i sądownictwem na swoim terenie. Ich władza była bardziej ograniczona terytorialnie niż wojewodów, np. w ziemi krakowskiej istniało sześć kasztelanii, sandomierskiej – cztery, sieradzkiej – trzy, na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej – trzynaście, a w Wielkopolsce aż trzydzieści. Kasztelani przewodzili pospolitemu ruszeniu ze swojej ziemi. Podlegali im też kolejni urzędnicy, tacy jak chorąży, wojski, sędzia grodowy i włodarz.

Ważna rola przypadała także starostom grodowym, odpowiedzialnym za administrację i sądownictwo na swoim terenie, ponadto dbali oni o bezpieczeństwo. Starostowie cieszyli się szacunkiem wśród szlachty, gdyż w związku ze swoimi kompetencjami sądowo‑administracyjnymi zatrudniali rzeszę pracowników, dając pracę miejscowej ludności.

Z kolei podkomorzowie przewodzili sądowi podkomorskiemu oraz m.in. zastępowali ubogie wdowy i sieroty ze stanu szlacheckiego w trwających procesach. Sądzili w sprawach z czterech artykułów starościńskich: o podpalenie, napad na drodze, gwałt i najście na dom.

Część lokalnych urzędów obsadzali kandydaci wybierani na sejmikach. Dotyczyło to urzędników sądowych – podkomorzych, sędziów ziemskich, podsędków i pisarzy, których nominował król spośród kandydatów zgłoszonych przez sejmik. Pozostałe urzędy ziemskie miały charakter tytularny; pełnienie tych funkcji pozwalało bogatszej szlachcie wyróżnić się z tłumu formalnie równych sobie współbraci.

Relacje między szlachtą a magnaterią

Najwyższą warstwą szlachty była magnateria; magnaci zazwyczaj posiadali kilkadziesiąt wsi, zwykli szlachcice (tzw. szaraki) od jednej do kilku, stąd urzędy ministerialne powierzano bardziej wpływowym i z reguły lepiej wykształconym magnatom. Zasiadając w senacie, mieli oni możliwość krytykowania polityki monarchy i występowania w charakterze pośredników między szlachtą a królem. To pośrednictwo i bliskość władzy wzmacniały prestiż możnych, a w konsekwencji ułatwiały materialne uzależnienie szlachty od magnatów (w teorii wszyscy mieli równe prawa).

Drogę do awansu otwierała zatem często protekcja magnata, dzięki której można było uzyskać urząd lub korzystną dzierżawę. Zniszczenia wojenne w połowie XVII w., które zachwiały zyskownym handlem zbożem, a następnie spadek jego cen doprowadziły do zubożenia warstw szlacheckich. Lepiej poradzili sobie w tej sytuacji wielcy właściciele ziemscy, którzy potrafili uratować przynajmniej część zbiorów (przechowywali je w wielu różnych lokalizacjach). W następstwie często przejmowali podupadłe majątki uboższych sąsiadów, a własność ziemska ulegała koncentracji. Utrata majątków przez część szlachciców zmuszała ich do przyjmowania dzierżaw w dobrach magnatów, innych zaś skłaniała do dbania o dobre stosunki z bogatszymi. Miało to wpływ na wybór posłów i uchwalanie instrukcji podczas sejmików.

Rng92b62k86dS

Ilustracja przedstawia polską magnaterię oraz ich tradycyjne stroje. Mężczyźni ubrani w niebieskie, czerwone, zielone szaty i peleryny obszyte futrem. Kobiety w bogatych sukniach i naszyjnikach z pereł. Wszyscy mają piękne fryzury, czasem peruki.

W konsekwencji w izbie poselskiej pojawiało się coraz więcej magnackich klientów, gotowych protestować przeciw ustawom niewygodnym dla ich chlebodawców, a w skrajnych wypadkach – nawet zrywać sejmy. Obowiązująca od początku istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569 r.) zasada ustrojowa liberum veto, dająca każdemu z posłów prawo do zerwania sejmu i unieważnienia podjętych uchwał, przez pierwsze sto lat praktycznie nie była stosowana. Miała w tym swój udział dominująca frakcja dworska, popierająca projekty królewskie.

Do pierwszego skutecznego zerwania sejmu doszło w 1669 r. w Krakowie, a dokonał tego poseł wołyński Jan Aleksander Olizar; prawdopodobnie nakłoniony przez niezadowolonych magnatów z rodów Zamoyskich i Potockich. W następnych dziesięcioleciach, a szczególnie w pierwszej połowie XVIII w., zrywanie obrad stało się nagminne. Dopiero od 1764 r., za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, liberum veto przestało być powszechnie stosowane, ponieważ zasada jednomyślności nie obejmowała sejmów skonfederowanychsejm skonfederowanysejmów skonfederowanych. Dlatego posłowie, używając tego wybiegu prawnego, zawiązywali na początku obrad konfederację, by zapobiec ich zerwaniu.

Kultura prawna Rzeczypospolitej. Sądownictwo szlacheckie

W państwie polsko‑litewskim, tak jak w całej kontynentalnej Europie, prawo miało charakter stanowy, tzn. każdy stan podlegał odrębnym uregulowaniom. Mieszczanie rządzili się prawem magdeburskimprawo magdeburskieprawem magdeburskim, duchowni – prawem kanonicznym, a szlachta – prawem ziemskim. I tak jak w każdym społeczeństwie stanowym, także w Rzeczypospolitej obowiązywała zasada, że powód (składający pozew) staje przed sądem właściwym dla stanu pozwanego.

R1Y5JrNxlh6iS

Ilustracja przedstawia wieżę więzienną na zamku przemyskim. Wieża jest prostokątna. W dolnej części łączy się z niskim budynkiem, który ma spadzisty dach. W sąsiedztwie wieży jest sporo ludzi. Za wieżą są niższe budynki.

Szlachta osiadła stawała przed sądami ziemskimi, które nie miały stałych siedzib, lecz odbywały się z reguły cztery razy do roku w zamku królewskim lub w klasztorze w mieście powiatowym. Obok nich działały sądy grodzkie, nadzorowane przez starostów, którzy kierowali do nich sędziów i pisarzy grodzkich. Do kompetencji sądów grodzkich należało m.in. rozstrzyganie sporów między szlachtą nieposiadającą nieruchomości, wówczas bowiem znajdujące się w gestii starosty więzienie zamkowe dawało gwarancję, że winny nie ucieknie przed sprawiedliwością.

RCSChTmfaUuD41

Na ilustracji widnieje wrocławski pręgierz. Pręgierz ustawiony jest na trzystopniowym cokole. Został wykonany z piaskowca w kształcie czworobocznego słupa podtrzymującego pięcioboczną ażurową latarnię, w górnej części stożkowo zwężającą się. Na szczycie zbiegających się ramion latarni umieszczona została figurka kata z mieczem i pękiem rózg. Tuż za wieżą jest trzykondygnacyjny budynek z poddaszem. Ma spadzisty dach. Przylega do niego fragment budynku wykonanego z cegły.

Pisarze byli nadto zwierzchnikami urzędów grodzkich – szlachta załatwiała przed nimi wszelkie możliwe sprawy, w tym transakcje majątkowe. Natomiast konflikty graniczne rozstrzygał sąd podkomorski, który nie posiadał stałej siedziby, lecz sądził na miejscu sporu. Odwołania, czyli apelacje, trafiały przed sąd królewski, a po 1578 r. przed trybunały. Występki najwyższych urzędników państwowych sądził sąd sejmowy.

R1bPvBcGfYNBY1

Na ilustracji widnieje Stanisław Stadnicki, zwany Diabłem Łańcuckim. Ma on krótkie włosy oraz nosi wąsy. Ubrany jest w pelerynę obszytą futrem. Peleryna spięta jest pod szyją ozdobną broszką.

Zarówno procesy karne (kryminalne), jak i cywilne rozpoczynały się od wystawienia przez sędziego na wniosek powoda pozwu, czyli wezwania oskarżonego do stawienia się przed sądem. Niestawienie się bez usprawiedliwienia groziło przegraniem sprawy. Orzekane za przestępstwa kary miały odstraszać potencjalnych złoczyńców, stąd często stosowano karę śmierci, od której jednak można było się wykupić (np. w przypadku kary za zabicie plebejusza przez szlachcica). Stosowano też kary uwięzienia w wieży zamkowej (zwykle na 13,5 miesiąca), grzywny oraz kary na czci i honorze, jaką była banicja. Gwałt karano śmiercią, chyba że zgwałcona godziła się na zawarcie małżeństwa.

Słabością wymiaru sprawiedliwości była egzekucja wyrokówwyrokwyroków. Oczekiwano, że skazany sam podda się wyrokowi, jeśli zaś z jakichś powodów tego nie czynił, to wyrok egzekwował starosta, a w praktyce niecieszący się wysokim autorytetem podstarości. Nierzadko przy tym trzeba było się odwoływać do pospolitego ruszenia szlachty danego powiatu.

Przeprowadzany siłą zajazd kończył się zwykle rabunkiem, a często też rozlewem krwi. Nic dziwnego, że w tych warunkach magnateria, a także szlachta bogata i ciesząca się popularnością w swojej okolicy stały ponad prawem. Do legendy przeszło lekceważenie prawa przez Stanisława Stadnickiego (osławionego Diabła Łańcuckiego) oraz wybitnego wojskowego Samuela Łaszcza, który ponoć podszył sobie kontusz pozwami sądowymi.

Sądy miejskie i dominialne

Znacznie skuteczniej działało sądownictwo dla mieszczan, opierające się na prawie magdeburskim, które stanowiło, że sądy miejskie mają działać codziennie „od wschodu słońca aż do południa; przyczyna tego jest, iż każdy sąd trzeźwo ma być sprawowan”. Wyroki wykonywano bezzwłocznie, przy czym korzystano z obecności zatrudnianych w większych miastach katów, zwanych mistrzami sprawiedliwości.

R1Zgnm1IbNuzY

Na ilustracji widnieje chłop zakuty w dyby. Jego głowa oraz ręce są unieruchomione w otworach między dwoma deskami. Przed nim stoją ludzie którzy go tam umieścili.

Na początku XVI w. chłopów wyłączono spod prawnej opieki państwa i poddano sądownictwu sprawowanemu przez ich panów, stąd nazywanemu dominialnym (z łac. dominus – pan) lub pańskim. Jedynie w dobrach królewskich chłopi w przypadku konfliktu ze starostą mogli odwoływać się do królewskiego urzędnika – referendarza. W praktyce sądy we wsi sprawował wybrany przez gromadę sołtys wraz z ławnikami.

Sądy odbywały się raz do roku, w listopadzie, a wyroki najczęściej przewidywały publiczną chłostę lub grzywnę. Ponieważ przestępstwo traktowano jako grzech, nierzadko zasądzano dodatkową pokutę w kościele lub grzywnę.

Słowa kluczowe

Słowa kluczowe

administracja, magnateria, prawo ziemskie, przywileje stanowe, Rzeczpospolita, sądy, szlachta, urzędy, ostatni Jagiellonowie, państwo polsko‑litewskie

Bibliografia

Historia Polski Nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, t. 2, oprac. K. Matwijowski, S. Ochmann, Wrocław 1981.

Relacja o stanie Polski […] przez nuncjusza […] Juliusza Ruggieri […] roku 1568…, w: Relacje Nuncjuszów Apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, wyd. E. Rykaczewski, t. 2, Berlin–Poznań 1864.

I. Gieysztorowa, Ludność, w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945, t. 1, Warszawa 1981.

Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1981.