Specyfika średniowiecza

Trwające około tysiąc lat średniowiecze było epoką pomiędzy starożytnością a odrodzeniem. To okres, w którym dominował światopogląd chrześcijański przy zachowaniu silnych wpływów zaczerpniętych z antyku. Średniowiecze charakteryzują przede wszystkim: uniwersalizmuniwersalizmuniwersalizm i teocentryzmteocentryzmteocentryzm.

Uniwersalizm to dążenie do ogarnięcia pewnej całości i uznania zasady dominacji całości nad częściami. W średniowieczu oznaczało to jedność religii, którą było chrześcijaństwo, języka (czyli łaciny; języki narodowe jeszcze się kształtowały) oraz władzy państwowej. W Europie Zachodniej praktycznie wszystkie państwa uznawały zwierzchnictwo papieża jako głowy Kościoła, natomiast najwyższą władzę świecką sprawował cesarz.

Teocentryzm w centrum świata umieszczał Boga. Był on jedynym stwórcą, uosobieniem dobra, piękna i prawdy. Powszechne było uznawanie wyższości dóbr duchowych nad doczesnymi. Trudne do wytłumaczenia zjawiska przyrody interpretowano jako znaki od Boga, a dysputy publiczne skupiały się wokół spraw związanych z życiem pośmiertnym - stąd przypominane nieustannie przez duchownych hasło memento mori, czyli pamiętaj o śmierci.

Dualizm

W średniowieczu popularna była interpretacja świata oparta na przeciwstawnych kategoriach, były to m.in.: dobro i zło, niebo i piekło, jasność i ciemność, zbawienie i potępienie, cnota i występek. Związane było to z przekonaniem o dualizmie wszystkich rzeczy, tzn. możliwości przypisania im strony duchowej (czystej) i materialnej (zbrukanej, mało istotnej). Podział ten był widoczny w dziełach sztuki: tryptyki nad ołtarzami w kościołach przedstawiały np. Sąd Ostateczny, gdzie Bóg‑Sędzia dzielił ludzi na zbawionych i potępionych.

RLiEsK3ROM15B

Ilustracja przedstawia tryptyk. Centralny panel przedstawia Chrystusa ukazanego na złotym tle, zasiadającego na tęczy, ze stopami spoczywającymi na złotej sferze. Otacza go dwunastu apostołów, Dziewica Maryja oraz Jan Chrzciciel. Chrystus unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa, lewą trzyma opuszczoną. Nad nimi unoszą się czterej aniołowie, trzymający atrybuty męki Chrystusa – kolumnę, przy której został ubiczowany, koronę cierniową, gwoździe, krzyż i włócznię. Trzej kolejni aniołowie, ukazani nieco niżej, oraz czwarty (przeniesiony na prawy panel) dmą w trąby Apokalipsy. Wielka postać odziana w zbroję to św. Archanioł Michał, stojący pośród rozległej równiny i oddzielający dusze błogosławione od potępionych. Niewielka ich liczba wychodzi z grobów. Lewe skrzydło tryptyku przedstawia dusze wstępujące do Królestwa Niebieskiego, gdzie wręczane są im szaty. Procesję prowadzi grupa znanych osobistości kościoła. Św. Piotr – z kluczem w dłoni – wita dusze sprawiedliwych na kryształowych schodach prowadzących ku niebiosom. Większość wskrzeszonych dusz została jednak osądzona surowo – są po prawej stronie tryptyku, pędzone przez czarne, demoniczne postacie ku ogniom piekielnym w scenerii przypominającej krater wulkanu.

Obyczaje

Średniowieczny światopogląd istotnie wpływał na obyczajowość. W imię dążenia do chrześcijańskiego ideału propagowano ascezęascezaascezę, czyli umartwianie się poprzez m.in. posty, biczowanie i zaniedbywanie higieny ciała. Ideałem duchowego przewodnika byli np. święci Franciszek z Asyżu czy św. Wojciech (w Polsce i Czechach), ideałem rycerza – hrabia Roland, główny bohater Pieśni o Rolandzie, a w Polsce Zawisza Czarny. Natomiast w przypadku władcy za wzór stawiano choćby Ludwika IX Świętego we Francji czy Bolesława Chrobrego.

R2BVijczB0qzG1

Ikona ukazuje człowieka odzianego w długie szaty. To Święty Aleksy. Ma on złotą poświatę wokół głowy. W tle są budynki miasta. Widać między innymi mury, wieże. W lewym górnym rogu ikony jest mężczyzna. Ma poświatę wokół głowy. To Bóg. Święty Aleksy i Bóg wyciągają do siebie ręce.

W kontekście ściśle religijnym asceza oznaczała zespół różnorodnych praktyk: fizycznych i duchowych, stanowiących jedną z najpopularniejszych metod doskonalenia życia człowieka. W ascezie można było wyodrębnić dwie formy: negatywną i pozytywną. Asceza negatywna polegała na ograniczaniu przez człowieka zaspokajania potrzeb życiowych (post, wstrzemięźliwość płciowa, separacja od ludzi) i służyła „oczyszczeniu” intelektu i zmysłów oraz wzmocnieniu siły woli, z kolei asceza pozytywna polegała na określonej aktywności duchowej (modlitwa, kontemplacja) i służyła utrwaleniu kontaktu z Bogiem.

Dostęp do kultury w średniowieczu ograniczał się do elit, których przedstawiciele (głównie duchowni, możnowładcy i rycerze) stanowili około kilku procent wszystkich mieszkańców Europy. Literatura i sztuka pełniły rolę służebną rolę wobec religii; dominowała w nich tematyka chrześcijańska, a celem miało być krzewienie wiary oraz głoszenie chwały Boga. Z hierarchicznym pojmowaniem świata wiązała się anonimowość twórców dzieł sztuki i literatury – usuwali się oni skromnie w cień, chodziło bowiem o to, aby osoba autora nie przysłaniała wartości samego dzieła.

Dla warstw uboższych organizowano widowiska, m.in. rycerskie turnieje. Między grodami krążyli kupcy, którzy przynosili wieści „z dalekiego świata”, ale też wędrowni grajkowie czy kuglarze występujący przed gawiedzią. Podróżujący poeci – trubadurzy opiewali w swych pieśniach bohaterów: zarówno królów i książąt, jak i walecznych rycerzy. Powstawały też proste malowidła przedstawiające sceny biblijne lub żywoty świętych; nazywano je „Biblią dla ubogich” (Biblia pauperum), bowiem za ich pomocą wyjaśniano niepiśmiennemu ludowi prawdy wiary.

Szkolnictwo i nauka

Do umocnienia umysłowej jedności świata zachodniego w znacznym stopniu przyczyniło się, organizowane głównie przez Kościół, szkolnictwo – ujednolicone pod względem swej struktury, a także programu i metod nauczania. Po upadku starożytnych szkół retorycznych życie umysłowe wczesnego średniowiecza skupiało się głównie w klasztorach, tworzono również szkoły przy parafiach. System szkolny, który miał się utrzymać w Europie w ciągu całego średniowiecza, ukształtował się w monarchii karolińskiej, a zapoczątkował go anglosaski mnich AlkuinAlkuinAlkuin. Od 778 r. prowadził on szkołę i bibliotekę w Yorku.

Niektóre z coraz liczniej powstających szkół średniowiecznych osiągnęły wysoki poziom i stały się centrami życia umysłowego. Długą tradycję miały m.in. zakładane przy bogatych opactwach szkoły w Corbei, Fuldzie, Laon, Reichenau, Saint‑Denis czy Tours, bądź też katedralne, np. w Paryżu lub w Metzu. W XII w. ośrodkiem życia umysłowego stała się Francja, gdzie zasłynęły zwłaszcza szkoły paryskie. Poza stołecznym ośrodkiem szczególną sławą cieszyło się Chartres, a ponadto m. in. Clairvaux, Reims, Orlean, Tours.

Romgm8Bb6OTKe

Na zdjęciu jest budynek opactwa. To niewysoki budynek, z licznymi wysokimi oknami. Wykonany jest w jasnego budulca. Ma spadzisty dach z niewielką kopułą, na której umieszczono zegar.

W ogólnym obrazie średniowiecznej edukacji nie można też pominąć roli dworów monarszych. Dworskie capellae (późniejsze kancelarie), przyciągające świetne umysły, stanowiły miejsce kształcenia i przygotowywania uzdolnionej młodzieży do pracy dyplomatycznej i pisarskiej. Program nauczania w szkołach średniowiecznych był oparty na „siedmiu sztukach wyzwolonych” (septem artes liberales). Całość wiedzy dzielono na siedem dyscyplin, ujętych w dwa stopnie. Niższy z nich (trivium) obejmował gramatykę, dialektykę oraz retorykę; wyższy (quadrivium) — arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę.

Na przełomie XI i XII w. zwiększyła się aktywność szkół katedralnych. W większych ośrodkach miejskich zaczęły powstawać — analogicznie do rzemieślniczych cechów — związki (korporacje) mistrzów i uczniów, które dały początek szkołom wyższym, zwanymi początkowo studium generale, a wkrótce universitas (uniwersytet, dosłownie „wspólnota”).

Uniwersytety miały daleko idącą autonomię, w tym wyłączne prawo nadawania stopni naukowych i nauczania w całym świecie chrześcijańskim; dysponowały też immunitetami zapewniającymi im niezależność prawną od władz miejskich. Od końca XI do XIII w. powstała większość najsławniejszych uniwersytetów europejskich: w Bolonii (1088 r.), Paryżu (1257 r.), Oksfordzie (przed 1167 r.), Cambridge (1209 r.) i Padwie. W XIV w. doszły kolejne, m.in. w Rzymie, Orleanie, Florencji, Pizie, Pradze i Krakowie (obecny Uniwersytet Jagielloński, założony w 1364 roku).

RiJdqgW45fYEj

Zdjęcie przedstawia dziedziniec budynku. W dolnej części budynku są arkady. Na piętrze jest balkon oraz schody. Budynek jest wykonany z cegły. Ma spadzisty dach pokryty dachówką.

Na średniowiecznych uniwersytetach stosowano metodę scholastycznąscholastykascholastyczną, polegającą na dociekaniu prawdy poprzez dyskusję. Zasady scholastyki były następujące: najpierw formułowano pytanie, następnie zestawiano ze sobą sprzeczne argumenty, później weryfikowano argumenty, wykorzystując logikę i dostępną wiedzę, a na koniec ewentualne spory rozstrzygał nauczyciel, czyli mistrz. Stosując scholastykę, udowadniano prawdy wiary, pomocne były do tego zasady logiki Arystotelesa.

Podstawowym narzędziem pracy oraz źródłem wiedzy średniowiecznego człowieka kultury była książka. Początkowo księgi spisywano głównie w klasztornych skryptoriach, z czasem też w powstających w miastach wyspecjalizowanych warsztatach kopistów oraz na uniwersytetach i w kancelariach monarszych. Główną formą średniowiecznej książki był kodeks. Pisano na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie ok. połowy XII w. za pośrednictwem Arabów, a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu.

ROJfHqoL0HFjM1

Zdjęcie ukazuje otwartą księgę - średniowieczny rękopis. Ma kolorowe ilustracje oblane tekstem. Wokół tekstu są kolorowe roślinne motywy - zdobienia. Księga jest zapinana na klamry.

Książki średniowieczne były bogato zdobione. Ze szczególnym pietyzmem wykonywano wielobarwne inicjały. Pasy otaczające tekst, tzw. bordiury, pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami figuralnymi o skomplikowanej symbolice. Głównym elementem zdobniczym były niewielkie malarskie kompozycje zwane miniaturami lub iluminacjami. W XV w. pojawiła się tzw. książka blokowa lub ksylograficzna (ksylografksylografksylograf). Jednak wkrótce, po rozpowszechnieniu - dzięki maszynom Johannesa Gutenberga - technologii druku, epoka ręcznego kopiowania skończyła się.

Średniowieczne symbole

Jak podają słowniki, symbol i emblematemblematemblemat to dwie różne kategorie pojęciowe, jednakże czasem ich znaczenia łączyły się ze sobą bądź konkretne przedmioty mogły stanowić przykład zarówno pierwszego, jak i drugiego terminu. Dobrym przykładem może być ręka sprawiedliwości, a więc jeden z atrybutów władzy króla Francji. Widoczna na poniższej ilustracji ręka sprawiedliwości stanowi zarazem emblemat, a więc rodzaj berła, który przysługuje królom francuskim (i tylko im!), z drugiej strony jest symbolem przedstawiającym sprawiedliwość, ideę leżącą u podstaw ideologii monarchii.

R1UNJyiOQHnHU

Ilustracja przedstawia moment koronacji. W centralnym miejscu siedzi król. Obok niego - po lewej i prawej stronie - stoi dwóch mężczyzn - to duchowni, trzymają pastorały. Jeden zakłada królowi koronę na głowę i wręcza berło do lewej dłoni, drugi podaje berło do prawej dłoni. Król ma na sobie niebieską szatę ozdobioną królewskimi liliami.

Równie kłopotliwe wydaje się zdefiniowanie rytuału. Początkowo rozumiano je w kontekście religii i sprawowania religijnych kultów. Następnie uznano, że rytuały to czynności bezrefleksyjnie, sztywne i powtarzalne, które wykonuje się w pewnym sensie mechanicznie. Już te wspomniane rozróżnienia znaczeniowe powodują, że możemy odczuć niepewność, ale z drugiej strony – dostrzeżemy pewne cechy wspólne we wszystkich tych opisach: mamy bowiem do czynienia z pewnym powtarzalnym zestawem zdarzeń i gestów, tworzącym rozpoznawalny ciąg.

Na symbole i rytuały wpłynął niewątpliwie język. To dzięki niemu jesteśmy także w stanie zrozumieć przynajmniej część średniowiecznego świata wyobraźni. Pamiętać należy, że dominującym językiem średniowiecza była łacina, a zatem również język Kościoła, którego przedstawiciele byli głównymi twórcami kultury wieków średnich. Wynikało to przede wszystkim z faktu, że ludzie nienależący do warstwy duchowieństwa w zdecydowanej większości byli niepiśmienni; dotyczyło to nie tylko najniższych warstw, ale i samych władców, a nawet cesarzy. Einhard, biograf Karola Wielkiego, opisując sylwetkę cesarza, w swoim dziele zawarł taką uwagę:

Świat średniowieczny był pełen symboli, które w dużej mierze nawiązywały do Biblii, czasami także do kultury antycznej, a niekiedy i do bliższej ówczesnym ludziom kultury ludowej. Obiektami symbolicznymi były niemal wszystkie elementy otoczenia człowieka: rośliny, zwierzęta, kolory, ale również przedmioty codziennego użytku.

Świat roślin, który otacza także i nas, przez ludzi średniowiecza był rozumiany nieco inaczej, bowiem podstawową wówczas materią było drewno, podczas gdy dziś dominują przedmioty z innych materiałów. Drzewo było żywe, w przeciwieństwie do kamienia, a zwłaszcza metalu. W chrześcijańskiej symbolice łączyło się nie tylko z żywą materią, ale także z jednym z najświętszych przedmiotów, a więc Krzyżem Pańskim, podczas gdy metal odbierany był jako wytwór nieomal diabelski, wydobyty z podziemi (piekła). Jednak nie wszystkie drzewa ceniono tak samo. Wyjątkowo złej opinii doczekał się orzech, o którym mówiono, że rośnie w lesie diabelskim, a spanie pod nim wywołuje gorączkę, bóle głowy i sprowadza złe duchy.

Ludzie średniowiecza wiele uwagi poświęcili także lilii, symbolowi i emblematowi zarazem. W średniowieczu stała się ona kwiatem Maryi (w nowożytności zastąpionym przez różę). Było to nawiązanie do biblijnego psalmu: „Jak lilia pośród cierni, tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt”. Apogeum kultu dziewicy Maryi, czystej i niepokalanej jak biała lilia, przypadło na XIII wiek. Jednak kwiat ten nabrał również specjalnego znaczenia świeckiego, zwłaszcza w dziejach monarchii francuskiej. Według żywej w średniowieczu legendy sam Bóg zesłał Chlodwigowi, pierwszemu katolickiemu władcy z rodu Merowingów, trzy lilie, aby zastąpiły na jego tarczy trzy ropuchy. Liczba kwiatów wprost nawiązywała do Trójcy Świętej, ale także symbolizowała takie cnoty jak wiarę, mądrość i rycerskość.

RxaaJvG7Qs22h

Zdjęcie ukazuje moment koronacji. W centralnym miejscu obrazu obok siebie klęczą kobieta i mężczyzna. Otaczają ich duchowni w wysokich liturgicznych nakryciach głowy, tak zwanych mitrach, oraz mężczyźni w koronach na głowach. Trzymają pastorały. Klęcząca para ma złożone ręce jak do modlitwy. Jeden z duchownych klęczącemu mężczyźnie wkłada koronę na głowę, a kobiecie mężczyzna w koronie na głowie, który stoi za nią. Królewska para ma na sobie szaty w kolorze niebieskim ozdobione symbolami lilii. Podłoga oraz ściany pomieszczenia również są niebieskie, ozdobione królewskimi liliami. W takich samych barwach zgromadzeni trzymają proporce.

Stosunek ludzi średniowiecza do zwierząt nacechowany był dwuznacznością. Z jednej strony były to istoty żywe, ale ponieważ według ówczesnego przekonania nie zostały stworzone na podobieństwo Boga (w przeciwieństwie do człowieka), dlatego zajmowały niższą i gorszą pozycję, a okazywanie im wyższych uczuć było wręcz karygodne. Z drugiej strony ludzie odczuwali, że wszystkie żywe istoty łączy wspólna więź, czego przykładem są choćby anonimowe utwory ku czci założyciela zakonu franciszkańskiego – św. Franciszka z Asyżu. Nawet teolodzy poważnie dyskutowali na temat zbawienia zwierząt, ich życia po śmierci, a także tego, czy należy pociągać je do odpowiedzialności prawnej.

RwL2sb9AkPU6S1

Ilustracja przedstawia Świetego Franciszka w brązowym habicie zakonnika. Franciszek karmi gołębie zgromadzone u jego stóp. Zakonnik ma złotą aureolę wokół głowy. Franciszek jest boso. Za nim stoi postać ubrana w brązowy habit, na nogach sandały. Ma kaptur na głowie. Na ilustracji są trzy drzewa.

Wbrew powszechnemu wyobrażeniu koty – jako symbole diabła, czarownic, herezji i wszelkiego zła – w średniowieczu nie odgrywały takiej roli, ta zarezerwowana była bowiem dla ... świń. One bowiem, jako często hodowane zwierzęta, chodziły po ulicach miast i targach, a nawet cmentarzach. Co ciekawe, status świni był w średniowieczu dosyć wysoki, uznawano ją za zwierzę najbardziej podobne do człowieka, toteż zdarzały się procesy karne, podczas których zasiadała ona na ławie oskarżonych, a po odbyciu aresztu i wydaniu wyroku zostawała zgładzona. Często przedstawianym zwierzęciem był lew. I tu także można wskazać na ambiwalentne podejście do tego gatunku. Z jednej strony uznawano, że jest to niepohamowane i brutalne stworzenie, a jego paszcza to wrota piekieł; z drugiej cieszył się opinią – popularną i dziś – króla zwierząt. Symbolizował również samego Chrystusa i jego zmartwychwstanie; motyw ten stał się popularny od XI wieku. Wyniesienie lwa do znaku Mesjasza przyczyniło się do tego, że w heraldyce spotykany jest on znacznie częściej niż drugie z równie popularnych i cenionych zwierząt - orzeł. Także inne zwierzęta odgrywały określone role w średniowiecznej symbolice: np. dzik przedstawiany był jako istota, na którą należy polować, aby sprawdzać własne męstwo, co zapewne stanowiło przykład wpływu kultury celtyckiej i germańskiej. W XIII w. to jeleń (wcześniej uznawany za tchórzliwe i niegodne zwierzę) stał się symbolem „dobrego polowania”, do czego walnie przyczynił się Kościół. Duchownym zależało bowiem na umniejszeniu symbolicznego znaczenia dzika oraz niedźwiedzia – zwierząt mocno związanych z pogańskimi wierzeniami. Oprócz zwierząt rzeczywistych w wyobraźni średniowiecznych ludzi nie brakowało również istot nierealnych, które także niosły ze sobą określone znaczenie. Jedne z nich łączono ze światem piekielnym, grzesznym (np. smoki), inne były symbolami dziewiczej czystości (jednorożce).

Jedną z rzeczy, które dzisiejszemu człowiekowi trudno sobie wyobrazić, to średniowiecze pełne kolorów. Pamiętajmy jednak, że kościoły były pomalowane, rzeźby miały kolory, podobnie jak szaty liturgiczne, nie mówiąc już o witrażach. Wizja  średniowiecza jako okresu mroku i ciemności to wizja romantyków, a nie rzeczywistość historyczna. Szczególną rolę odgrywała barwa złota, choćby dlatego, że złoto jest też metalem, a osoba je posiadająca jest tą, która ma władzę i w ten sposób swoją pozycję manifestuje.

Rytuały i ceremonie

Świat średniowiecznych rytuałów był złożony, ale niezbędne wydaje się przede wszystkim stwierdzenie, że to właśnie one tworzyły coś, co można by nazwać środkiem komunikacji społecznej. Rytuał wyrażał bowiem porządek i go stabilizował.

Jednym z najważniejszych rytuałów było pasowania na rycerza. Młodzieniec mający dostąpić tego zaszczytu odbywał wcześniej kąpiel oczyszczającą, po czym przyodziewał się w białą tunikę i purpurową opończę. Następnie przyprowadzano konia i dawano mu broń. Rycerz przysięgał bronić Kościoła i słabszych, a miecz podnosił z ołtarza, a więc z miejsca uświęconego. Ceremonie pasowania pojawiły się jednak stosunkowo późno, bowiem dopiero w XI w., a swojego religijnego charakteru nabrały dwa stulecia później. Nie był on niezbędny, bowiem pasowania na rycerza mógł dokonać hrabia, książę bądź król choćby tuż przed bitwą czy ważną uroczystością.

R1E9wWhypsWBK

Ilustracja ukazuje moment, w którym król Jan Drugi Dobry pasuje nowych rycerzy. Władca trzyma w dłoni uniesiony miecz. Ubrany jest w długie szaty w kolorze niebieskim z królewskimi liliami. Przed królem klęczy trzech mężczyzn. Mają granatowe długie szaty. Na ilustracji znajduje się jeszcze kilku stojących mężczyzn.

Rytuał ten niewątpliwie wywodził się z koronacji królewskiej, podczas której władca otrzymywał miecz, ten jednak służył do karania. Koronacja była uroczystym aktem przekazania monarsze (przez wysokiej rangi duchownego) insygniów królewskich, połączonym najczęściej z kościelną ceremonią namaszczania olejami świętymi. W monarchiach elekcyjnych wydarzenie to nadawało elektowi uprawnienia monarchy; w monarchiach dziedzicznych koronacja była symbolicznym potwierdzeniem praw posiadanych przez następcę tronu. W Polsce koronacje odbywały się do 1320 r. w Gnieźnie, następnie w Krakowie. Samą ceremonię przeprowadzano w niedzielę, natomiast uroczystości trwały od soboty przez kolejne trzy dni.

Religijnym rytuałem stał się także hołd, a więc chęć podporządkowania się jednego człowieka drugiemu. W społeczeństwie feudalnym była to ceremonia publicznej przysięgi wierności składana seniorowi przez wasala, symbolizująca powstanie między nimi hierarchicznej więzi społecznej i osobistej. Wasal składał ręce jak w modlitwie, a przyjmujący hołd nakładał swoje dłonie na niego. W okresie być może już karolińskim (VIII‑IX w.) człowiek składający hołd wypowiadał także przysięgę, trzymając rękę na Ewangelii bądź relikwiach świętych. Po złożeniu przysięgi następowała ceremonia przekazania lenna, czyli inwestyturainwestyturainwestytura.

Tak symbolikasymbolsymbolika, jak i rytuały świata średniowiecznego wywodziły się z kilku korzeni: barbarzyńskich, rzymskich, a także chrześcijańskich. Kościół zadbał jednak o to, aby przejąć odpowiedzialność za określenie zarówno obowiązujących symboli, jak i gestów, które składały się na liczne rytuały. Część z zachowań rytualnych znamy do dziś. Żołnierze także składają przysięgę i uderzani są bronią białą w ramię, nie oderwaliśmy się również od symboliki ludzi wieków średnich: lew jest dla nas królem zwierząt, jednorożec magicznym i czystym zwierzęciem, a kolor złota budzi tak samo podziw, jak i niechęć.

Słownik

Słowa kluczowe

ceremonia, feudalizm, gotyk, Kościół, kultura, rycerstwo, rytuał, styl romański, tomizm, średniowiecze

Bibliografia

R. W. Southern, Kształtowanie średniowiecza, przeł. H. Pręczkowska, Warszawa 1970.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

G. Althoff, Potęga rytuału. Symbolika władzy w średniowieczu, tłum. A. Gadzała, Warszawa 2011.

A Cultural History of Animals in the Medieval Age, ed. B. Resl, Oxford‑New York 2011.

M. Bloch, Społeczeństwo feudalne, tłum. E. Bąkowska, Warszawa 2002.

M. Pastoureau, Średniowieczna gra symboli, tłum. H. Igalson‑Tygielska, Warszawa 2006.