Deformacje tektoniczne polegają przede wszystkim na zaburzeniu pierwotnego kształtu warstw skalnych. Powstają w wyniku naprężeń w skorupie ziemskiej. Gdy te naprężenia są niewielkie, nie powodują widocznych zmian w skałach, natomiast jeżeli są silne – prowadzą do deformacji, których efektem są fałdy lub płaszczowiny.

W zależności od przebiegu i rodzaju odkształceń w skałach wyróżniamy dwa typy deformacji tektonicznych. 

Deformacje ciągłe

Pierwszy typ to deformacje ciągłe. Należą do nich układy warstw skalnych, które w wyniku deformacji uległy nachyleniom i plastycznemu powyginaniu, bez przerwania ich ciągłości. Do tego typu deformacji należą głównie fałdy, antyklinoria oraz synklinoria.

Monoklina jest to geologiczny zespół słabo zaburzonych warstw skalnych, leżących kolejno na sobie, nachylonych w jednym kierunku pod mniej więcej stałym, niewielkim kątem i zajmujących duży obszar. Skrzydło fałdu jest to fragment fałdu znajdujący się pomiędzy powierzchnią osiową fałdu oraz powierzchnią osiową fałdu przyległego.

R18tLIaa52gVb

Schemat przedstawiający elementy fałdu. Na ilustracji jest fałd stojący o pewnej wysokości. Opisano oś antykliny (wypukłego fałdu) oraz oś synkliny (wklęsłego fałdu) - to prosta biegnąca wzdłuż największego przegięcia przegubu fałdu. Pomiędzy antykliną a synkliną jest skrzydło fałdu - czyli zapadająca się lub wznosząca część fałdu. Podstawowymi elementami opisowymi fałdu są: położenie skrzydeł, osi i powierzchni osiowych oraz promień i amplituda. Promień fałdu stanowi odległość między powierzchnią osiową antykliny a powierzchnią osiową synkliny - są one pionowe, mierzona jest w płaszczyźnie poziomej. Na schemacie zaznaczono także wysokość fałdu, czyli odległość między przegubem synkliny i antykliny, która jest mierzona mniej więcej wzdłuż powierzchni osiowej fałdu.

W antyklinieantyklinaantyklinie warstwy są wygięte ku górze, w synkliniesynklinasynklinie tworzą zagłębienie. Fałdy klasyfikuje się pod względem geometrycznym (symetryczne i asymetryczne) i genetycznym (stojące, pochylone, obalone i przewalone). Jeżeli w obrębie dużej antykliny występuje szereg drobnych, podrzędnych antyklin i synklin, taką formę nazywamy antyklinorium. Gdy w obrębie dużej synkliny występuje szereg drugorzędnych fałdów, to formę taką nazywamy synklinorium.

RYLpfXCJwE7hJ

Na zdjęciu jest teren górzysty. Na pierwszym planie są niższe wzniesienia, na drugim wyższe. Na pierwszym panie zdjęcia można rozpoznać fałd stojący zbudowany z licznych warstw.

Gdy w trakcie fałdowania dojdzie do przerwania ciągłości warstw, mogą powstać formy zwane skibami. W przypadku porozrywania fałdów i nasunięcia na siebie w różny sposób mówimy o łuskach.

RjzS4Xso2W8tQ

Na zdjęciu jest przekrój terenu biegnącego przez cztery wsie z zaznaczonymi skibami i łuskami. Wsie są następujące Wojtkowa, Jamna Góra, Leszczyny, Wiara. Na odcinku około 16 kilometrów występuje 9 skib i 8 łusek. Łuski "wychodzą" na powierzchnię terenu, większość skib jest ukryta pod powierzchnią, niektóre docierają do powierzchni terenu. Skiby i łuski są nieznacznie pochylone w prawo.

Kolejną formą są płaszczowiny. Nazywamy tak zespół skał oderwanych od podłoża, przemieszczony wzdłuż poziomej powierzchni nasunięcia na dużą odległość. Oderwanie od podłoża wskazuje, że płaszczowina, mimo ciągłej budowy, jest strukturą leżącą na pograniczu struktur ciągłych i nieciągłych.

RkSLrI08iY2mb

Ilustracja przedstawia sfałdowane warstwy terenu. Fałdy są praktycznie leżące. Mają różną wielkość.

Deformacje nieciągłe

Za deformacje nieciągłe, w których ciągłość warstw została przerwana, uznaje się struktury związane z przemieszczaniem się warstw skalnych wzdłuż pęknięć w skorupie ziemskiej w wyniku przesunięć pionowych. Wskutek zmiany położenia następuje przerwanie ich ciągłości – powstanie uskoku. Wielkość przesunięcia może być bardzo różna od kilku centymetrów do kilkuset metrów. Jeżeli przemieszczenie następuje wzdłuż powierzchni poziomej lub niemal poziomej, mówimy o nasunięciu. Może ono przekształcić się w płaszczowinępłaszczowinapłaszczowinę. Jeśli zaś przemieszczenie następuje wzdłuż powierzchni pionowej lub nachylonej, strukturę taką nazywamy uskokiem.

R1DeCifDRVuXa

Na schemacie przedstawiono elementy uskoku. Zaznaczono skrzydło wiszące, czyli masy skalne przemieszczone w górę, oraz skrzydło zrzucone, poniżej skrzydła wiszącego, czyli masy skalne przemieszczone wzdłuż powierzchni uskoku w dół. Płaska część uskoku to powierzchnia, zbudowana jest z warstwy. Na schemacie zaznaczono także rozstęp uskoku i zrzut uskoku. Rozstęp uskoku to odległość powierzchni uskoku - skrzydła wiszącego od powierzchni skrzydła zrzuconego. Zrzut uskoku to odległość skrzydeł w poziomie.

W zależności od kierunku przemieszczania skał wzdłuż powierzchni uskoku wyróżnia się kilka głównych typów uskoków:

• uskoki przesuwcze – następuje w nich przemieszczenie w płaszczyźnie poziomej,

• uskoki zrzutowe – z przesunięciem w płaszczyźnie pionowej,

• uskoki zrzutowo‑przesuwcze – następuje zarówno ruch poziomy, jak i pionowy.

Ze względu na kierunek ruchu pionowego istnieją:

• uskoki normalne, gdy powierzchnia uskoku nachylona jest w kierunku skrzydła zrzuconego,

• uskoki odwrócone, powierzchnia uskokowa zapada w kierunku skrzydła wiszącego.

Uskoki głównie występują grupami, tworząc systemy uskokowe. W przypadku uskoków zrzutowych powstać mogą zręby i rowy tektoniczne. Rozległe struktury o podobnym pochodzeniu jak rowy tektoniczne, ale ograniczone uskokami, które nie są do siebie równoległe, nazywamy zapadliskami.

RdTpuHTsydazf

Na ilustracji przedstawiono przekrój przez dwa zręby wraz z uskokami i rów tektoniczny. Powierzchnia terenu przybiera formę schodów. Zręby to najbardziej wypiętrzone fragmenty schematu. Warstwy zrębu po lewej stronie schematu układają się nieco na skos w lewą stronę. Warstwy zrębu znajdującego się po prawej stronie schematu są równoległe do podłoża. W zrębie po prawej stronie po dwóch stronach znajdują się uskoki. Pierwszy uskok po prawej stronie to uskok przesuwczy, kolejny to uskok progowy. Natomiast po lewej stronie zrębu pierwszy uskok opisano jako uskok normalny. Kolejny to rów tektoniczny - to obniżenie terenu, który zapadł się wzdłuż równoległych do siebie uskoków normalnych. Zrąb leżący po lewej stronie schematu ma po prawej stronie uskok odwrócony.

Uskoki mogą ulegać odmładzaniu, czyli uaktywniać się dłuższy czas po powstaniu. Ruch wzdłuż powierzchni uskokowej może być inny niż w czasie powstania uskoku. Tym sposobem uskok pierwotnie zrzutowy może stać się uskokiem przesuwczym lub zrzutowo‑przesuwczym.

Słownik