Historia filozofii politycznej

Refleksja polityczna towarzyszyła filozofii od czasów antycznych. W idealnym państwie Platona każdy działa dla dobra społeczności i zna swoje miejsce w hierarchii. Filozof dzielił zatem społeczeństwo na uczonych, strażników i żywicieli. Każda z tych grup miała przypisaną swoją rolę. Uczeni, czyli filozofowie, powinni rządzić. Strażnicy, czyli wojsko, zobowiązani są do strzeżenia porządku. Żywiciele zaś, czyli rolnicy, kupcy i rzemieślnicy, powinni dbać o zapewnienie pozostałym grupom niezbędnych dóbr. Dobro mieszkańców nie było więc dla Platona najważniejsze, bo najważniejsze było dobro państwa.

R18j1hS7qvb1F1

Ilustracja przedstawia tytułową stronę książki pod tytułem Utopia. Widać duży okręt pływający po wodach oraz pojedyncze wyspy wraz z różnego rodzaju budynkami.

Koncepcja Arystotelesa nie była aż tak radykalna. Również i on uważał, że celem polityki, czyli sztuki rządzenia państwem, powinno być dobro, ale rozumiał je nieco inaczej. Arystoteles uważał, że nie ma jednej, idealnej i odpowiedniej dla wszystkich społeczeństw formy sprawowania władzy. Różne społeczeństwa wymagają różnych ustrojów. Ważne jest, by ustroje te miały formy właściwe, na przykład, aby arystokracja (rządy najlepszych) nie przerodziła się w rządy nielicznych, czyli oligarchię.

Szczególną formą refleksji filozoficznej na temat idealnego ustroju jest utopiautopiautopia. Stanowi ona model państwa oraz społeczeństwa idealnego. Takiego, które rozwiązuje wszelkie problemy społeczne i wolne jest od konfliktów wewnętrznych. Jednym z najbardziej znanych przykładów utopii jest ustrój opisany w 1516 roku przez Tomasza Morusa w książce o takim właśnie tytule. Opisuje on nieistniejącą wyspę zamieszkałą przez szczęśliwych i wolnych ludzi. Mieszkańcy Utopii mieli nie znać pieniądza i dzielić się wspólnie wypracowanymi dobrami.

Podstawy ustroju liberalnego

Za ojca współczesnego liberalizmu uważa się Johna Stuarta MillaJohn Stuart MillJohna Stuarta Milla, który żył i tworzył w XIX stuleciu, ale filozoficzne podstawy liberalnego ustroju tworzone były przez wieki.

Jedną z koncepcji liberalizmu jest trójpodział władzytrójpodział władzytrójpodział władzy – koncepcja wypracowana przez Johna Locka i Monteskiusza. Filozofowie ci uważali, że władza nie powinna być zgromadzona w jednym ośrodku (np. poprzez króla). Posiadanie każdej władzy skłania bowiem do jej nadużywania. Aby zachować swobody obywatelskie, konieczny jest zatem następujący podział:

W dobrze zarządzanym państwie te trzy władze powinny być niezależne od siebie. Na przykład decyzje sądu powinny być niezależne od woli parlamentu, a prezydent nie może mieć możliwości wpływu na decyzje sędziów.

Kolejną ideą jest koncepcja państwa prawapaństwo prawapaństwa prawa. Zgodnie z nią państwo może działać tylko i wyłącznie w granicach prawa. To prawo wskazuje rządzącym ich kompetencje, a obywatelom ich swobody. Przykładem takiego prawa jest chociażby konstytucja. Idea państwa prawa obecnie jest oczywista i dość powszechna. Alternatywną ideą był jednak w przeszłości absolutyzm – koncepcja, wedle której władza przysługuje wyłącznie jednemu człowiekowi (monarsze) lub grupie ludzi (radzie), którzy mogą ją sprawować bez żadnych ograniczeń. W absolutyzmie wola władcy jest najwyższym prawem. W państwie prawa władca musi przestrzegać obowiązujących norm.

Państwo jako nocny stróż

RingZECNAgriW

Ilustracja przedstawia młotek sędziowski.

Najważniejszą wartością jest wolność jednostki. Jeżeli chcemy jednostkę do czegoś zmusić, to powinno to być dopuszczalne jedynie w określonych przypadkach. Liberalizm odwołuje się tutaj do leseferyzmuleseferyzmleseferyzmu – poglądu, który wzywał, by pozwolić ludziom swobodnie działać. Ludzie bowiem sami najlepiej będą wiedzieć, jakie działania są dla nich najkorzystniejsze. Państwo nie powinno zatem ingerować ani w gospodarkę, ani w to, co ludzie robią, jak żyją i co myślą. Dla liberała idealny rynek to wolny rynek – to on pozwoli bowiem najlepiej rozwijać się kapitalizmowi.

Zdaniem filozofów liberalizmu (Johna Locke'aJohn LockeJohna Locke'a, Adama SmithaAdam SmithAdama Smitha, Johna Stuarta Milla, Jamesa BuchananaJames BuchananJamesa Buchanana, Miltona FriedmanaMilton FriedmanMiltona Friedmana, George'a StigleraGeorge StiglerGeorge'a Stiglera, Roberta NozickaRobert NozickRoberta Nozicka) państwo powinno ograniczyć swoją rolę do roli „nocnego stróża”, który dba o swobody i bezpieczeństwo obywateli. Państwo powinno przykładowo dbać o poszanowanie własności prywatnej, ale nie powinno regulować tego, co ludzie ze swoją własnością pragną czynić. Rolą strażnika jest tylko i wyłącznie dbanie o wolność obywateli. Rolą strażnika nie jest natomiast dbanie o edukację, sztukę, dobre obyczaje, czy też wszystko to co obywatele robią w czasie wolnym. To zależy tylko i wyłącznie od ich autonomicznej decyzji.

Liberalizm a demokracja

Czy liberalizm i demokracja są swoimi sprzymierzeńcami? Współcześnie często tak się uważa. Świadczy o tym chociażby istnienie terminu „liberalna demokracja”, którym charakteryzuje się większość współczesnych państw. Dla Johna Stuarta Milla i innych teoretyków liberalizmu sprawa nie była jednak tak oczywista. Demokracja oznacza bowiem władzę ludu. Głosująca większość może jednak stworzyć takie prawo, które będzie ograniczało wolność mniejszości. Przykładowo wyznawcy dominującej w danym państwie religii mogą zakazać praktyk religijnych innych wyznań. Ktoś mógłby rzec, że prawo w danym państwie powinno być dostosowane do preferencji grupy dominującej. Z drugiej jednak strony prawo nie powinno ograniczać wolności pozostałych. Mill nazwał taką sytuację „tyranią większości”. Liberalne rozumienie demokracji polega zatem na tym, że „wola ludu” nie jest nieograniczona. Granicą wolności jednostki jest zawsze granica wolności innych. Liberalizm zatem w pewien sposób „ogranicza” demokrację, nakładając na nią konieczność przestrzegania praw jednostki.

Słownik