Przeczytaj
Przegląd systematyczny gadów (Reptilia)
Gromadę gadów (Reptilia) dzieli się na trzy podgromady: anapsydy (Anapsida), diapsydy (Diapsida) i wymarłe synapsydy (Synapsida). Kryterium tego podziału stanowi budowa czaszki.
Anapsydy i diapsydy, żyjące współcześnie, obejmują ok. 11 440 gatunków, należących do czterech rzędów: żółwi, łuskonośnych, hatterii i krokodyli.
Więcej informacji na temat kryterium podziału systematycznego gadów w e‑materiale Typy czaszek gadówTypy czaszek gadów.
Podgromada: anapsydy (Anapsida)
Rząd: żółwie (Testudines)
Od triasu żółwie (Testudines) przetrwały w prawie niezmienionej postaci. Wyróżnia je przede wszystkim obecność szkieletu zewnętrznego: pancerza z płyt kostnych, które są pokryte rogowymi tarczami.
Rząd żółwi dzieli się na dwa podrzędy: żółwie bokoszyjne (Pleurodira) i żółwie przodoszyjne (skrytoszyjne – Cryptodira).
Kształt ciała żółwi jest odzwierciedleniem prowadzonego przez nie trybu życia. Żółwie lądowe mają pancerz kopułowaty, wysoko wysklepiony, natomiast pancerz żółwi morskich i słodkowodnych jest spłaszczony, bardziej opływowy, co ułatwia im pływanie.
Aby zapoznać się z budową szkieletu żółwi, przejdź do sekcji „Grafika interaktywna”.
Więcej informacji o żółwiach w e‑materiałach: Ogólna charakterystyka gadówOgólna charakterystyka gadów, Adaptacje gadów do życia na lądzieAdaptacje gadów do życia na lądzie oraz Rozmnażanie i rozwój gadówRozmnażanie i rozwój gadów.
Podrząd: żółwie bokoszyjne (Pleurodira)
Żółwie bokoszyjne chowają głowę, układając szyję w płaszczyźnie poziomej.
Do przedstawicieli tego podrzędu należą m.in. takie gatunki jak: matamata (Chelus fimbriatus), wężogłówka australijska (Chelodina longicollis) i pelomeduza afrykańska (Pelomedusa subrufa).
Podrząd: żółwie przodoszyjne (Cryptodira)
Żółwie przodoszyjne chowają głowę, układając szyję w płaszczyźnie pionowej.
Podrząd przodoszyjnych obejmuje większość współczesnych gatunków – są to m.in.: żółw grecki (Testudo hermanni), żółw śródziemnomorski (Testudo graeca), żółw skórzasty (Dermochelys coriacea), żółw karetta (Caretta caretta), żółw słoniowy (Geochelone elephantopus) oraz żółw olbrzymi (Geochelone gigantea), a także żółw błotny (Emys orbicularis) – jedyny występujący w Polsce.
Populacje żółwia skórzastego, żyjące w Oceanie Spokojnym i Oceanie Indyjskim, są zagrożone wyginięciem. Spowodowane jest to śmiertelnością w sieciach rybackich, wybieraniem przez ludzi jaj z gniazd i zabijaniem przez nich samic składających jaja na plażach.
Wszystkie gatunki żółwi na świecie są pod ochroną.
Podgromada: diapsydy (Diapsyda)
Rząd: łuskonośne (Squamata)
Łuskonośne (Squamata) to najliczniej reprezentowany rząd gadów. Dzieli się on na dwa podrzędy: jaszczurki (Lacertilia) i węże (Serpentes). Łuskonośne występują na całym świecie oprócz Antarktydy. Zamieszkują różne środowiska lądowe, a nieliczne gatunki przystosowały się do życia w morzu.
Podrząd: jaszczurki (Lacertilia)
Ciało jaszczurek jest smukłe. Ich długi ogon w przypadku zagrożenia może być odrzucany (autotomiaautotomia). U niektórych gatunków kończyny są zredukowane. Ubarwienie jaszczurek jest różnorodne: od maskującego do jaskrawego.
Warany z Komodo poruszają się bardzo sprawnie na lądzie i są dobrymi pływakami. Największe osobniki polują z zasadzki na duże ssaki — świnie, jelenie, bawoły. Wyczuwają zapach rozkładającego się mięsa nawet z odległości 10 km.
Podrząd: węże (Serpentes)
Ciało węży jest silnie wydłużone i pozbawione kończyn. Ruchome połączenia w konstrukcji czaszki umożliwiają tym gadom połykanie bardzo dużej zdobyczy.
Jad kobry indyjskiej zawiera neurotoksyny paraliżujące mięśnie oddechowe.
Dymorfizm płciowyDymorfizm płciowy jest rzadkim zjawiskiem u węży.
Jad żmii rogatonosej powoduje martwicę tkanek.
Jad grzechotnika teksaskiego stanowi śmiertelne zagrożenie dla ludzi.
Ponadto do łuskonośnych (Squamata) należą amfisbeny (Amphisbaenia), inaczej obrączkowce lub zwitniki. Reprezentowane są przez 201 gatunków. Ich głowę pokrywają duże, rogowe tarczki, a ciało łuski ułożone w pierścienie. Gady te najczęściej prowadzą podziemny tryb życia. Większość z nich jest beznoga lub ma kończyny przednie, zaopatrzone w umożliwiające kopanie w ziemi pazury. Oczy pokrywają zrośnięte powieki, a otwory nosowe skierowane sa ku tyłowi. Długość ciała różnych gatunków waha się od 9 do 80 cm.
Rząd: hatterie (Sphenodontida)
Hatterie (Sphenodontida), nazywane również sfenodontami, istniały już w triasie. Ich żyjącymi współcześnie przedstawicielami są tylko dwa gatunki: Sphenodon punctatus oraz Sphenodon guntheri, występujące jedynie w Nowej Zelandii.
Rząd: krokodyle (Crocodylia)
Rząd ten obejmuje jedynych żyjących współcześnie gadzich przedstawicieli archozaurówarchozaurów. Tym samym krokodyle są najbliższymi krewniakami ptaków.
Rząd ten obejmuje trzy rodziny:
aligatorowate (Alligatoridae);
gawialowate (Gavialidae);
krokodyle właściwe (Crocodylidae).
Gawiale są czczone i chronione przez hinduistów, ponieważ oczyszczają z padliny świętą rzekę Ganges.
Gawial gangesowy jest krytycznie zagrożony wymarciem.
Znaczenie gadów
Gady są drapieżnikami i regulują liczebność różnych gatunków zwierząt: węże zjadają małe ssaki i ptaki, jaszczurki – owady, a krokodyle – większe zwierzęta.
Węże redukują populację gryzoni.
Gady chronią lasy i uprawy przed zniszczeniem, zjadając larwy owadów, które są szkodnikami,
Niewielkie gatunki gadów, ich jaja i młode osobniki są pożywieniem dla innych zwierząt.
W niektórych krajach ludzie spożywają mięso żółwi, węży, krokodyli i legwanów. Zjadają również jaja żółwi.
Skóra krokodyli i węży jest wykorzystywana do wyrobu galanterii (np. torebek, portfeli i butów).
Są obiektem kultu religijnego, np. gawiale są czczone przez hinduistów.
Gatunki jadowitych gadów (np. węże i krokodyle) stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka.
Należy zauważyć, że szerokie zastosowanie znajduje jad węży, który wykorzystuje się m.in. do:
produkcji surowic podawanych w przypadku ukąszeń, co chroni przed ich śmiertelnymi skutkami;
produkcji leków przeciwbólowych, stosowanych w leczeniu nadciśnienia tętniczego, zawału serca i cukrzycy typu 2;
produkcji kosmetyków przeciwzmarszczkowych i wzmacniających włosy.
Spożywanie przez ludzi mięsa węży, krokodyli i legwanów oraz mięsa i jaj żółwi, a także wykorzystywanie skór gadów do wyrobu galanterii przyczynia się do znacznego zmniejszania liczebności populacji tych zwierząt.
Przedstawiciele gadów żyjących w Polsce
Jaszczurki w chwili zagrożenia odrzucają ogon, który ma przyciągnąć uwagę drapieżnika. Odruch ten jest określany mianem autotomii.
Jedynym jadowitym wężem w Polsce jest żmija zygzakowata.
Jad żmii zygzakowatej jest groźny dla malych dzieci i osób starszych.
Gatunki chronione w Polsce
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. ochroną ścisłąochroną ścisłą zostały objęte następujące gatunki gadów:
żółw błotny (Emys orbicularis);
gniewosz plamisty (Coronella austriaca);
wąż Eskulapa (Elaphe longissima);
zaskroniec rybołów (Natrix tessellata);
jaszczurka zielona (Lacerta viridis).
Ponadto gniewosza plamistego, węża Eskulapa i żółwia błotnego objęto ochroną czynną, tzn. utrzymywane są dla tych gatunków strefy ochronne.
Ochroną częściowąOchroną częściową objęto następujące gatunki:
padalec zwyczajny (Anguis fragilis);
zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix);
jaszczurka zwinka (Lacerta agilis);
jaszczurka żyworodna (Lacerta vivipara);
żmija zygzakowata (Vipera berus).
Wszystkie gatunki gadów żyjących w Polsce objęte są ochroną prawną.
Słownik
(łac. Archosauria) infragromada gadów diapsydowych obejmująca krokodyle, dinozaury i pterozaury oraz ich wspólnych przodków (określanych nazwą tekodontów)
(gr. autotomia – samooddzielanie się) odruch odrzucania części ciała przez zwierzęta, najczęściej będący reakcją obronną; odrzucona część na ogół się regeneruje, nie osiąga jednak pierwotnych rozmiarów
(gr. dimorphos – dwupostaciowy) różnice dotyczące proporcji ciała, ubarwienia i innych cech morfologicznych charakterystycznych dla każdej z płci danego gatunku
gatunek, który żyje na ograniczonym obszarze i nie występuje w innych miejscach na Ziemi
(łac. carapax – pancerz) grzbietowa część pancerza zewnętrznego żółwi, która powstała z przekształcenia żeber i wyrostków ościstych kręgów w kostne płyty
ochrona dopuszczająca gospodarcze wykorzystanie danego gatunku lub obszaru, np. pozyskiwanie osobników tych gatunków lub udostępnienie turystom ścieżek, po których mogą się poruszać w rezerwacie przyrody
w przypadku gatunków zwierząt ochrona ścisła nie dopuszcza jakichkolwiek ludzkich ingerencji, takich jak: umyślne zabijanie, niszczenie jaj i form rozwojowych, przetrzymywanie, chów, jak również zbywanie, nabywanie oraz wywożenie za granicę; zabrania się również niszczenia siedlisk
tzw. trzecie oko; obecnie występuje tylko u nielicznych gadów, np. u hatterii; światłoczuły narząd położony z tyłu głowy, pierwotnie w pełni wykształcone oko
brzuszna część pancerza zewnętrznego żółwi, która powstała z przekształconych obojczyków i żeber brzusznych