Przeczytaj

bg‑green

Przegląd systematyczny gadów (Reptilia)

Gromadę gadów (Reptilia) dzieli się na trzy podgromady: anapsydy (Anapsida), diapsydy (Diapsida) i wymarłe synapsydy (Synapsida). Kryterium tego podziału stanowi budowa czaszki.

R1OrsvTWxEJcY1

[bold]Gromada: gady [br] (Reptilia){color=#003366}[/bbold]{color=#003300}{value=30}
- Podgromada: synapsydy [br](Synapsida)[br]{value=23}
  - Grupa [br] gadów [br]wymarłych {color=#black}
- Podgromada: anapsydy [br] (Anapsida){color=#669933}{value=23}
  - Rząd: żółwie [br](Testudines)
    - Podrząd: żółwie [br] bokoszyjne [br](Pleurodira)
    - Podrząd: żółwie [br] przodoszyjne [br](Cryptodira)
- Podgromada: diapsydy [br](Diapsida) {color=#336666}{value=23}
  - Rząd: hatterie [br] (Sphenodontida)
  - Rząd: krokodyle [br] (Crocodilia)
  - Rząd: łuskonośne[br] (Squamata)
    - Podrząd:[br] jaszczurki [br] (Lacertilia){value=14}
    - Podrząd:[br] węże [br] (Serpentes){value=14}

Systematyka gadów.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Anapsydy i diapsydy, żyjące współcześnie, obejmują ok. 11 440 gatunków, należących do czterech rzędów: żółwi, łuskonośnych, hatterii i krokodyli.

R8T5PJ5ZbLKWZ1

gatunek : Żółwie

liczba_gatunków : 361
gatunek : Jaszczurki

liczba_gatunków : 6972
gatunek : Węże

liczba_gatunków : 3879
gatunek : Krokodyle

liczba_gatunków : 26
gatunek : Hatterie

liczba_gatunków : 2
gatunek : Amfisbeny

liczba_gatunków : 201
gatunek : Wszystkie gatunki gadów

liczba_gatunków : 11441

Diagram przedstawia szacunkową liczbę gatunków należących do poszczególnych grup dwóch podgromad: anapsydów i diapsydów.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., na podstawie: Peter Uetz, The Reptile Database (online), licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej informacji na temat kryterium podziału systematycznego gadów w e‑materiale Typy czaszek gadówTypy czaszek gadów.

bg‑turquoise

Podgromada: anapsydy (Anapsida)

bg‑lime

Rząd: żółwie (Testudines)

Od triasu żółwie (Testudines) przetrwały w prawie niezmienionej postaci. Wyróżnia je przede wszystkim obecność szkieletu zewnętrznego: pancerza z płyt kostnych, które są pokryte rogowymi tarczami.

Rząd żółwi dzieli się na dwa podrzędy: żółwie bokoszyjne (Pleurodira) i żółwie przodoszyjne (skrytoszyjne – Cryptodira).

Zapamiętaj!

Kształt ciała żółwi jest odzwierciedleniem prowadzonego przez nie trybu życia. Żółwie lądowe mają pancerz kopułowaty, wysoko wysklepiony, natomiast pancerz żółwi morskich i słodkowodnych jest spłaszczony, bardziej opływowy, co ułatwia im pływanie.

R6w5nRsocDn10

Zdjęcie przedstawia szkielet żółwia. Bezpośrednio pod jego skorupą znajduje się jego kręgosłup, pod którym z kolei znajduje się duża, pusta przestrzeń. — Szkielet żółwia.
Źródło: Thomas Quine , Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

Aby zapoznać się z budową szkieletu żółwi, przejdź do sekcji „Grafika interaktywna”.

Więcej informacji o żółwiach w e‑materiałach: Ogólna charakterystyka gadówOgólna charakterystyka gadów, Adaptacje gadów do życia na lądzieAdaptacje gadów do życia na lądzie oraz Rozmnażanie i rozwój gadówRozmnażanie i rozwój gadów.

bg‑yellow

Podrząd: żółwie bokoszyjne (Pleurodira)

Zapamiętaj!

Żółwie bokoszyjne chowają głowę, układając szyję w płaszczyźnie poziomej.

Do przedstawicieli tego podrzędu należą m.in. takie gatunki jak: matamata (Chelus fimbriatus), wężogłówka australijska (Chelodina longicollis) i pelomeduza afrykańska (Pelomedusa subrufa).

R14KmLFt4gaRZ

Zdjęcie przedstawia żółwia. Jego powłoka, tak zwany, karapaks jest płaska i okrągła. Na tarczach grzbietowych występują trzy rzędy dużych pojedynczych rogowych guzów. Głowa gada jest duża, trójkątna, ma zwężony koniec pyska zakończony długim, rurkowatym wyrostkiem. Szyja jest długa, pokryta skórą z długimi frędzelkowatymi wyrostkami skórnymi. Żółw jest ciemnobrązowy. — Matamata (*Chelus fimbriatus*) to wodno-lądowy żółw zamieszkujący bagna i rozlewiska w północnej części Ameryki Południowej. Jego ubarwienie pozwala na maskowanie się w oczekiwaniu na ofiarę. Pysk jest zakończony charakterystycznym rurkowatym wyrostkiem, na końcu którego umiejscowione są nozdrza. Dzięki takiej budowie żółw może oddychać tlenem atmosferycznym przy całkowitym zanurzeniu w wodzie.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

R147AvMUN6Csh

Ilustracja przedstawia żółwia znajdującego się w wodzie. Pancerz zwierzęcia jest owalny, rozszerzający się w tylnej części z bokami zawiniętymi do góry, w kolorze czarnym. Tarczki brzeżne i boczne uniesione w części nad ogonem. Brzuszna część pancerza z głębokim wcięciem przy końcu, barwy takiej samej jak pancerz górny. Głowa mała i wąska. Szyja bardzo długa, pokryta małymi wyrostkami. Ogon krótki.. — Wężogłówka australijska (*Chelodina longicollis*) zamieszkuje doliny rzek we wschodniej i południowo‑wschodniej Australii. Swoją nazwę zawdzięcza bardzo długiej szyi. Jaja i mięso tego żółwia są jadalne.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

RrV2SKtenZ8Fg

Zdjęcie przedstawia żółwia. Jego pancerz górny jest porowaty, ciemnooliwkowy, owalny, grzbietobrzusznie spłaszczony. Część brzuszna pozbawiona zawiasu. Głowa mała, ale szeroka. Szyja krótka. — Pelomeduza afrykańska (*Pelomedusa subrufa*) występuje w całej Afryce i na Madagaskarze. Jest też jedynym gatunkiem żółwi bokoszyjnych zamieszkującym Azję kontynentalną. Zasiedla muliste, płytkie, stojące wody słodkie lub spokojne wody płynące.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

bg‑yellow

Podrząd: żółwie przodoszyjne (Cryptodira)

Zapamiętaj!

Żółwie przodoszyjne chowają głowę, układając szyję w płaszczyźnie pionowej.

Podrząd przodoszyjnych obejmuje większość współczesnych gatunków – są to m.in.: żółw grecki (Testudo hermanni), żółw śródziemnomorski (Testudo graeca), żółw skórzasty (Dermochelys coriacea), żółw karetta (Caretta caretta), żółw słoniowy (Geochelone elephantopus) oraz żółw olbrzymi (Geochelone gigantea), a także żółw błotny (Emys orbicularis) – jedyny występujący w Polsce.

RF8cwBguwquwa

Zdjęcie przedstawia żółwia. Górna cześć pancerza mocno wypukła, cześć brzuszna płaska z bokami wygiętymi ku górze. Głowa masywna, pokryta regularnymi tarczkami. Szyja pokryta miękką skórą. Przednie kończyny trochę spłaszczone. Karapaks ma barwę oliwkowobrązową. Na środku każdej tarczy znajduje się czarna plama. — Żółw grecki (*Testudo hermanni*) występuje w basenie Morza Śródziemnego. Zamieszkuje suche, kamieniste i nasłonecznione tereny porośnięte trawami lub niskimi drzewami. Jest roślinożerny.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

RfeIoJMZzNnbb

Zdjęcie przedstawia żółwia śródziemnomorskiego, który wyglądem zewnętrznym oraz ubarwieniem podobny jest do żółwia greckiego. Pancerz górny jest barwy oliwkowej z czarnymi plamami. Głowa duża, masywna, nogi krótkie. — Żółw śródziemnomorski (*Testudo graeca*) to roślinożerny gatunek występujący w basenie Morza Śródziemnego. Zasiedla miejsca suche i nasłonecznione.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

RwMnXR5zXvqTY

Zdjęcie przedstawia żółwia skórzastego. Ma on duże, spłaszczone, okrągłe ciało z dwoma parami bardzo dużych płetw i krótkim ogonem. Żółw nie posiada kostnego karapaksu, a pancerz pokryty jest grubą skórą z osadzonymi płatami kości. Z karapaksu wystaje siedem wzniesień biegnących przez całą jego długość. Cały grzbiet żółwia jest czarny z licznymi, jasnymi plamkami. — Żółw skórzasty (*Dermochelys coriacea*) zamieszkuje wody Atlantyku, Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku. Jest jedynym żyjącym przedstawicielem rodziny Dermochelyidae i największym współczesnym gatunkiem żółwia. Pancerz zastępują kostne płytki osadzone w grubej, miękkiej skórze (stąd nazwa gatunku).
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

Ważne!

Populacje żółwia skórzastego, żyjące w Oceanie Spokojnym i Oceanie Indyjskim, są zagrożone wyginięciem. Spowodowane jest to śmiertelnością w sieciach rybackich, wybieraniem przez ludzi jaj z gniazd i zabijaniem przez nich samic składających jaja na plażach.

RwVCD6JUQkmbS

Zdjęcie przedstawia żółwia karetta. Głowa gada pokryta jest regularnie rozmieszczonymi tarczkami. Szczęki spiczaste, podobne do ptasiego dzioba. Pancerz górny ma pięć par rogowych tarcz żebrowych. Kończyny przekształcone w płaskie i szerokie wiosła na przednich krawędziach mają po dwa pazury. Karapaks jest w różnych odcieniach brązu, a spodnia, brzuszna część pancerza jest żółtawa. — Żółw karetta (*Caretta caretta*) zasiedla wody Atlantyku, Oceanu Indyjskiego, Pacyfiku i Morza Śródziemnego. Ma szeroki zasięg występowania, co daje mu duże szanse na przetrwanie. Jest wszystkożerny.
Źródło: Flickr, licencja: CC BY-SA 3.0.

RJ0vXVCHOWMyw

Zdjęcie przedstawia dużego żółwia. Jego skorupa jest ciemnoszara i brązowa, silnie wysklepiona. Karapaks pokrywają duże, gładkie tarcze. Żółw ma krępą budowę, nogi grube, słupowate, pokryte dużymi tarczkami. Szyja jest otoczona miękką skórą. — Żółw słoniowy (*Geochelone elephantopus*) występuje na wyspach Galapagos (Wyspach Żółwich). To długowieczny żółw lądowy należący do największych na świecie. Jego podgatunki, żyjące w różnych warunkach na Galapagos, były przedmiotem obserwacji Karola Darwina.
Źródło: Matthew Field Matthew Field, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R4yVZ5mLmr880

Zdjęcie przedstawia żółwia olbrzymiego. Jego skorupa jest czarna, silnie wysklepiona. Karapaks pokryty jest dużymi, gładkimi tarczami. Budowa żółwia jest krępa, nogi grube, masywne, słupowate, również pokryte dużymi tarczkami. Szyja, otoczona miękką skórą, pomarszczona skórą. Jest ona bardzo długa, dając możliwość sięgania żółwiowi do gałęzi drzew nawet do metra od ziemi. — Żółw olbrzymi (*Geochelone gigantea*) zamieszkuje wyspy na Oceanie Indyjskim i jest jednym z największych gatunków żółwi na świecie. Najliczniejsza populacja występuje na archipelagu Aldabra. Gady te żyją na lądzie, ale potrafią też doskonale pływać.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

Ważne!

Wszystkie gatunki żółwi na świecie są pod ochroną.

bg‑turquoise

Podgromada: diapsydy (Diapsyda)

bg‑lime

Rząd: łuskonośne (Squamata)

Łuskonośne (Squamata) to najliczniej reprezentowany rząd gadów. Dzieli się on na dwa podrzędy: jaszczurki (Lacertilia) i węże (Serpentes). Łuskonośne występują na całym świecie oprócz Antarktydy. Zamieszkują różne środowiska lądowe, a nieliczne gatunki przystosowały się do życia w morzu.

bg‑yellow

Podrząd: jaszczurki (Lacertilia)

Ciało jaszczurek jest smukłe. Ich długi ogon w przypadku zagrożenia może być odrzucany (autotomiaautotomiaautotomia). U niektórych gatunków kończyny są zredukowane. Ubarwienie jaszczurek jest różnorodne: od maskującego do jaskrawego.

RAGWxZEWPm7FO

Zdjęcie przedstawia smoka latającego, jest to jaszczurka z rodziny agam. Zwierzę wyróżniają charakterystyczne fałdy skórne z żebrowaniem rzekomym, które znajdują się pomiędzy kończynami. Fałdy te stanowią powierzchnię nośną służącą do lotu ślizgowego. Ciało i ogon jaszczurki są bardzo smukłe. Ubarwienie żółto‑brązowe. Na podgardlu znajduje się wyraźny, pomarańczowy fałd skórny. Głowa zielonkawa, tułów, bardzo długi ogon jest brązowawy. Ciało połyskuje metalicznie. — Smok latający (*Draco volans*) to nadrzewna jaszczurka, która dzięki fałdom skórnym między kończynami porusza się lotem ślizgowym. Występuje w Azji Południowo‑Wschodniej, m.in. na Sumatrze, Borneo, Filipinach i w Indonezji.
Źródło: H.Zell, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RE2QvOAZMQiNA

Zdjęcie przedstawia helodermę meksykańską. Ukazane są dwa osobniki znajdujące się obok siebie. To duże jaszczurki z charakterystycznymi dużymi, okrągłymi osteodermami znajdującymi się na grzbietowej stronie głowy, tułowia, kończyn i ogona. Łuski jaszczurek są ubarwione ciemnogranatowo i nakrapiane wieloma nieregularnymi pomarańczowożółtymi plamami. Czaszka masywna, z gruczołami jadowymi w żuchwie. Pysk jest zaokrąglony, a oczy niewielkie i wyłupiaste. Kończyny jaszczurek są dość krótkie, a palce zakończone mocnymi, zakrzywionymi pazurami. — Heloderma meksykańska (*Heloderma horridum*) jest jednym z dwóch żyjących przedstawicieli rodziny Helodermatidae. To duża jadowita jaszczurka spokrewniona z waranami (Varanidae), występująca w Ameryce Środkowej.
Źródło: Davepape, Wikimedia Commons, domena publiczna.

RetC6rB6darrJ

Zdjęcie przedstawia dużą jaszczurkę. Jej głowa jest masywna, a szczęka szeroka. Szyja zwierzęcia jest gruba. Tułów gada jest baryłkowaty, ogon gruby u nasady, a w dalszej części bocznie spłaszczony, równy połowie długości ciała. Całe ciało pokryte jest ziarnistymi łuskami. Grzbiet ciemnobrązowy, pokryty czarnymi plamkami. — Waran z Komodo (*Varanus komodoensis*) to największa jaszczurka na świecie, osiągająca nawet 250 kg. Gatunek ten żyje na Ziemi od ponad miliona lat. Zamieszkuje nie tylko Komodo, ale również inne wyspy Archipelagu Sundajskiego: Flores, Rinca, Gili Motang i Nusa Kode.
Źródło: Midori, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Zapamiętaj!

Warany z Komodo poruszają się bardzo sprawnie na lądzie i są dobrymi pływakami. Największe osobniki polują z zasadzki na duże ssaki — świnie, jelenie, bawoły. Wyczuwają zapach rozkładającego się mięsa nawet z odległości 10 km.

R1bAvAeapOV6y

Zdjęcie przedstawia gekona orzęsionego. To niewielka jaszczurka o trójkątnej i spłaszczonej głowie, z dużymi oczami, pozbawionymi powiek. Nad oczami zaczynają się rzęski (kolce), które biegną wzdłuż całego ciała i kończą się u nasady ogona. Gad posiada chwytny ogon, spłaszczony na końcu i zaopatrzony w „poduszeczkę” z blaszkami, co ułatwia gekonowi poruszanie się w śród gałęzi. Nogi są średniej długości z szeroko rozstawionymi pięcioma palcami. Umaszczenie brązowe z ciemnymi plamami. — Gekon orzęsiony (*Correlophus ciliatus*) występuje tylko na wyspach Nowej Kaledonii, gdzie panuje ciepły i wilgotny klimat. Prowadzi nocny tryb życia. Miliony szczecinek na spodzie palców umożliwiają tej jaszczurce poruszanie się po gładkich powierzchniach.
Źródło: Crocodoodle, licencja: CC BY-SA 4.0.

RA8tiai4D7AZx

Zdjęcie przedstawia szyszkowca małego. To niewielka jaszczurka zwinięta w koło, trzymana między kciukiem a palcem wskazującym. Jest ubarwiona na brązowo. Gad charakteryzuje się dużymi, dachówkowato nakładającymi się na siebie łuskami, zakończonymi grubymi, ostrymi i sterczącymi kolcami, które stanowią ochronę przed napastnikami. Łuski te tworzą na ciele regularne pierścienie. Największe łuski pokrywają tył głowy i ogon. Pod tarczkami głowowymi i pod łuskami znajdują się płytki osteodermalne. — Szyszkowiec mały (*Ouroborus cataphractus*) jest gatunkiem endemicznym na obszarach pustynnych wzdłuż zachodniego wybrzeża Afryki Południowej. Jaszczurka ta pokryta jest łuskami, przez co przypomina małego pancernika. W razie niebezpieczeństwa chroni się przed drapieżnikiem, wkładając koniec ogona między zęby i zawijając się w kulkę.
Źródło: Handré Basson, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RQc1oA9bbhIM3

Zdjęcie przedstawia szyszkowca małego. To niewielka jaszczurka z długim ogonem siedząca na kamieniu. Jest ubarwiona na bezowo‑brązowo. Gad pokryty jest dużymi, dachówkowato nakładającymi się na siebie łuskami, zakończonymi grubymi, ostrymi i sterczącymi kolcami, które stanowią ochronę przed napastnikami. Łuski te tworzą na ciele regularne pierścienie. Największe łuski pokrywają tył głowy i ogon. Pod tarczkami głowowymi i pod łuskami znajdują się płytki osteodermalne. — Szyszkowiec mały (*Ouroborus cataphractus*).
Źródło: Paul Korecky, Flickr, licencja: CC BY-SA 2.5.

R1asOftslDXCi

Zdjęcie przedstawia molocha straszliwego. To niewielka jaszczurka o przysadzistym kształcie i charakterystycznej, kolczastej „zbroi”. Duże, ostre kolce pokrywają całe ciało gada, a najdłuższe znajdują się na głowie i grzbiecie. Jaszczurka ma małe ciernie są nawet na nogach i stopach. Na karku ma dużą, okrągłą narośl przypominającą głowę. Umaszczenie jaszczurki jest beżowe z brązowymi i czarnymi plamami. — Moloch straszliwy (*Moloch horridus*) to zachodnioaustralijska jaszczurka żyjąca na pustyni. Jej ciało pokrywają nieregularne tarczki z kolcami o różnej długości, na których zbiera się skroplona para wodna, odprowadzana kanalikami do pyska molocha. Dzięki temu jaszczurka ta może bardzo długo wytrzymać bez źródła wody.
Źródło: Stu’s Images, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

R7MVMTRXpv8rQ

Zdjęcie przedstawia kameleona jemeńskiego ziedzącego na drzewie. To bardzo barwna, zielono‑żółta jaszczurka z długim ogonem. Grzbiet i ogon zakończony jest niewielkimi, kolcowatymi wypustkami. Na czubku głowy znajduje się spiczasty kask. Łapy jaszczurki są długie, delikatnej budowy, zakończone pazurami. — Kameleon jemeński (*Chamaeleo calyptratus*) jest jednym z największych gatunków kameleona, występującym na Półwyspie Arabskim. Jego zmieniające się jaskrawe barwy służą głównie do komunikacji między osobnikami.
Źródło: Norbert Sdunzik, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RkBodPGAg8anQ

Zdjęcie przedstawia niewielkiego kameleona Brookesa micra siedzącego na zapałce. Gad jest niewiele większy od główki zapałki. Ubarwienie kameleona jest ciemnobrązowe. Jedynie część twarzowa głowy jest beżowa, a ogon jaśniejszy. Boczne części ogona w jego końcowej części są żółtawe, a w pobliżu nasady pomarańczowe. Boki tułowia są zwykle brązowe, z zaznaczonymi kilkoma ciemnobrunatnymi plamkami. Kończyny krótkie, brązowe. — *Brookesia micra* – bardzo mały gatunek endemiczny z rodziny kameleonowatych (Chamaeleonidae) – występuje jedynie na Madagaskarze. Ciało tej jaszczurki, bez ogona, osiąga długość zaledwie 16 mm.
Źródło: Frank Glaw, Jörn Köhler, Ted M. Townsend, Miguel Vences – Glaw F, Köhler J, Townsend TM, Vences M, licencja: CC BY 2.5.

R1dQk6Rwql5c8

Zdjęcie przedstawia legwana zielonego. To duża, zielona jaszczurka o masywnej głowie, długich kończynach i ogonie stanowiącym ponad połowę długości jej ciała. Zarówno tułów, jak i ogon legwana są spłaszczone bocznie. Od środka głowy, poprzez całą długość grzbietu aż po koniuszek ogona biegnie pokaźny grzebień skórny. Pokrywa go rząd kolców służących do ochrony przed drapieżnikami. Może on używać swego biczowatego ogona do wymierzania bolesnych ciosów. — Legwan zielony (*Iguana iguana*) to duża nadrzewna jaszczurka zamieszkująca wilgotne lasy równikowe Ameryki Środkowej i Południowej. Potrafi skakać po gałęziach drzew i doskonale pływa. Na głowie ma oko ciemieniowe. Mięso legwanów jest spożywane przez ludzi.
Źródło: wurliburli, Pixabay, domena publiczna.

R8vUI5W4OO7Cf

Zdjęcie przedstawia agamę kołnierzastą. To duża jaszczurka mająca około 80‑90 centymetrów długości, przy czym większość stanowi ogon (nawet 65 centymetrów). Grzbiet gada pokrywają ciemne plamki, a całe ciało jest szarobrązowe. Cechą charakterystyczna tego gatunku jest skórzasty kołnierz, który wyrasta z boków szyi i spod żuchwy, opadając na ramiona i tworząc zmarszczone fałdy. Kołnierz ma średnicę 20‑30 cm i jest pokryty zachodzącymi na siebie łuskami. Efekt odstraszający potęguje szeroko otwarta paszcza ukazująca jaskrawe wnętrze. Jaszczurka ma pokryte ciało małymi łuskami. Grzbiet jest barwy szarobrązowej z licznymi, ciemnymi plamkami i większymi, czarnymi plamami. Kołnierz pokrywa mozaikowy, niebiesko‑pomarańczowo‑jasnobrązowy wzór. — Australijska jaszczurka agama kołnierzasta (*Chlamydosaurus kingii*) ma wokół głowy imponujących rozmiarów kołnierz. U dorosłych osobników jego średnica może dochodzić do 35 cm. Jaszczurka podnosi go w czasie godów i w celu odstraszania drapieżników. Szeroko otwarta paszcza, ukazująca jaskrawe wnętrze i pomarańczowa barwa na kołnierzu potęgują efekt odstraszający.
Źródło: Miklos Schiberna, domena publiczna.

R1MaOT2O1Tl5V

Zdjęcie przedstawia frynosomę rogatą. To jaszczurka przypominająca swoim wyglądem ropuchę w związku ze spłaszczonym tułowiem i krótkimi kończynami przypominającymi kończyny płazów. Na jej ciele i ogonie znajdują się zmodyfikowane łuski, które tworzą kolce - na głowie są dwa duże wyrostki, przypominające rogi. Zwężenie szyi u tej jaszczurki jest niewidoczne, ogon spłaszczony i bardzo krótki. Wzdłuż boków tułowia i ogona znajduje się pojedynczy rząd dużych, stożkowatych łusek. Ubarwienie jaszczurki jest szarobrązowe. Wzdłuż kręgosłupa biegnie żółta linia, zaś w poprzek biegnie kilka linii falistych, również żółtych, poprzecznych. — Frynosoma rogata (*Phrynosoma cornutum*) występuje w Ameryce Północnej. Ta mała jaszczurka w sytuacji zagrożenia strzela z oka strumieniem krwi, której cierpki smak skutecznie odstrasza nawet duże drapieżniki.
Źródło: Patrick Alexander from Las Cruces, Wikimedia Commons, domena publiczna.

R1SA8nF7njhEf

Zdjęcie przedstawia bazyliszka płatkogłowego. To jaszczurka z tułowiem i ogonem silnie bocznie spłaszczonym. Na głowie gada znajduje się wysoki, trójkątny płat skórny, zaś na grzbiecie i ogonie mocno rozwinięty, dwudzielny grzebień. Ubarwienie ciała jaszczurki jest zielone z licznymi jasnożółtymi i niebieskimi, nieregularnymi plamkami i lekko zarysowanymi ciemnymi pręgami na głowie i tułowiu. Na ogonie z ułożone są na przemian jasne i ciemne obwódki. Jaszczurka na niewielkie kończyny zakończone szeroko rozstawionymi palcami. — Bazyliszek płatkogłowy (*Basiliscus plumifrons*) to duża jaszczurka zamieszkująca Amerykę Środkową. Nazwę rodzajową zawdzięcza płatowi skórnemu na głowie i grzebieniowi na grzbiecie. Występuje w wilgotnych lasach, głównie na terenach wzdłuż strumieni. Potrafi biegać po wodzie.
Źródło: Connor Long, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

bg‑yellow

Podrząd: węże (Serpentes)

Ciało węży jest silnie wydłużone i pozbawione kończyn. Ruchome połączenia w konstrukcji czaszki umożliwiają tym gadom połykanie bardzo dużej zdobyczy.

R1Mjtbz7Xtmsm

Zdjęcie przedstawia węża zjadającego szczura. Wąż oplata ciało gryzonia. Wąż ma ciało koloru jasnobrązowego. Po bokach ciała ma brązowe plamy o kształcie zbliżonym do rombów. — Jeden z największych węży na świecie to boa dusiciel (*Boa constrictor*), który może osiągać ponad 4 m długości. Zamieszkuje Amerykę Środkową i Południową. Mimo dużych rozmiarów nie jest groźny dla człowieka.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Rge1fHdPki1ZG

Zdjęcie przedstawia anakondę zieloną. To wąż dusiciel o muskularnym ciele i dużych rozmiarów głowie. Ciało gada jest jasnooliwkowe i pokrywają je liczne, ciemnobrązowe i żółte, owalne plamy. Na bokach jasnoszarej głowy węża znajdują się dwa czarne pasy. Gad ma otwartą paszczę, znajduje się na ziemi pośród roślin. — Zamieszkująca Amazonię anakonda zielona (*Eunectes murinus*) jest największym przedstawicielem anakond. Z powodu dużej wagi rzadko wchodzi na drzewa, natomiast bardzo dobrze pływa. Zdarza się, że atakuje ludzi.
Źródło: Fernando Flores, Flickr, licencja: CC BY-SA 2.0.

RWR4HcMZDdWoH

Zdjęcie przedstawia dużego węża owiniętego wokół zielonych gałązek. Jego ubarwienie grzbietu jest w kolorze żółtym z czarnymi zygzakowatymi liniami, które wzajemnie krzyżują się tworząc deseń w formie sieci z oczkami. — Pyton siatkowy (*Python reticulatus*) występuje w Azji Południowo‑Wschodniej, m.in. w Indonezji i na Filipinach. Doskonale pływa w wodach słodkich i słonych. Długość tego olbrzymiego węża może przekraczać 9 m długości.
Źródło: Jonathan Hakim, Flickr, licencja: CC BY-NC 2.0.

RIH0u7wifO9Mk

Zdjęcie przedstawia znajdującą się w niewielkim koszu kobrę indyjską. Głowa gada jest w pionowej pozycji, a reszta ciała zwinięta w koszu. Cechą charakterystyczną gada jest szeroki kaptur wokół głowy. Ubarwienie kaptura i wierzchu ciała ciemnobrązowe, natomiast brzuch beżowy. — Kobra indyjska (*Naja naja*) przez charakterystyczny ornament na płaszczu za głową nazywana jest także okularnikiem. Spotkać ją można w Indiach, Pakistanie, Bangladeszu i na Sri Lance.
Źródło: Renaud d’Avout d’Auerstaedt, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Zapamiętaj!

Jad kobry indyjskiej zawiera neurotoksyny paraliżujące mięśnie oddechowe.

R18GWxE1jDtNQ

Zdjęcie przedstawia węża leżącego na ziemi. Jego ubarwienie jest piaskowe z ciemnymi oliwkowymi plamami z wierzchu. Zakończenie ogona przypomina do złudzenia pająka z dużym odwłokiem. — *Pseudocerastes urarachnoides* to gatunek węża opisany dopiero w 2006 r. Pokrycie ciała doskonale upodabnia go do otoczenia. Poruszając końcówką ogona, przypominającą pająka lub stonogę, przywabia ptaki, na które poluje. Występuje jedynie w zachodnim Iranie.
Źródło: Omid Mozaffari, Wikimedia Commons, domena publiczna.

RTdizhA5lKNBi

Zdjęcie przedstawia gałęźnicę szorstkołuską siedząca na gałęzi. To jadowity wąż o szczupłym ciele. Jego ogon jest dobrze umięśniony i chwytny. Głowa gada jest trójkątna, spłaszczona i wyraźnie wyodrębniona od reszty ciała. Barwa gałęźnicy jest zmienna, od jasnobrązowej po brązową z bladożółtymi plamkami biegnącymi wzdłuż ciała. Brzuch bladożółty. — Gałęźnica szorstkołuska (*Atheris squamigera*) to mały, ale bardzo jadowity wąż zamieszkujący afrykańskie lasy równikowe.
Źródło: Johan Fredriksson, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

RUtSZc1vkbBsL

Zdjęcie przedstawia liścionosa madagarskiego siedzącego na gałęzi. Ukazana jest jego głowa, która charakteryzuje się ostro wydłużonym pyskiem pokrytym łuskami. Pysk zakończony jest wyrostkiem. Wąż wierzchnią część ciała ma jasnobrązową, a brzuch żółty. Ciało pokryte jest drobnymi łuskami. — Niewielki liścionos madagaskarski (*Langaha madagascariensis*) żyje wyłącznie na Madagaskarze. Wyrostki na głowie, od których pochodzi nazwa tego gatunku, różnią się u samca i samicy.
Źródło: Anauxite, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

Zapamiętaj!

Dymorfizm płciowydymorfizm płciowyDymorfizm płciowy jest rzadkim zjawiskiem u węży.

RAtISQLPAHRK1

Zdjęcie przedstawia żmiję rogatonosą. Jest to gatunek jadowitego węża. Ukazana jest głowa gada. Jego ubarwienie jest brązowe w ciemne i białawe plamy. Głowa posiada charakterystyczne, ostro zakończone łuski przy nozdrzach, które przypominają promieniście rozchodzące się rogi. — Żmija rogatonosa (*Bitis nasicornis*) swoją nazwę gatunkową zawdzięcza łuskom, które przypominają rogi. Zamieszkuje wilgotne lasy równikowe w Afryce.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Zapamiętaj!

Jad żmii rogatonosej powoduje martwicę tkanek.

Rufn3OWqRAQ36

Zdjęcie przedstawia grzechotnika teksańskiego. Jest to gatunek jadowitego węża. Ukazana jest cała sylwetka gada zwiniętego na ziemi, z uniesioną głową i końcówką ogona. Ciało ma oliwkowobrązowe z rombowymi plamami w jaśniejszych obwódkach. Koniec ogona jest w czarno‑białe pasy i przypomina grzechotkę. Z pyska gada wystaje długi, czarny, rozdwojony na końcu język. — Grzechotnik teksaski (*Crotalus atrox*) występuje w Ameryce Północnej i Środkowej. Jego nazwa pochodzi od charakterystycznej grzechotki na końcu ogona, będącej narządem ostrzegawczym.
Źródło: Gary Stolz, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Zapamiętaj!

Jad grzechotnika teksaskiego stanowi śmiertelne zagrożenie dla ludzi.

ReT2GnjYl7JzB

Zdjęcie przedstawia żmiję nosorogą. Jest to gatunek jadowitego węża. Ukazana jest cała sylwetka gada zwiniętego na gałęzi drzewa. Grzbiet gada jest szaro‑brązowy, w romby. Po stronie grzbietowej biegnie ciemny, obrzeżony zygzak. Na wierzchu głowy znajdują się niewielkie łuski. Pysk jest zakończony sterczącym ku górze niewielkim wyrostkiem. — Żmija nosoroga (*Vipera ammodytes*) to najbardziej jadowity wąż Europy. Występuje na kamienistych, suchych zboczach. Poluje na małe ssaki, ptaki i jaszczurki.
Źródło: Elena Terkel, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ważne!

Ponadto do łuskonośnych (Squamata) należą amfisbeny (Amphisbaenia), inaczej obrączkowce lub zwitniki. Reprezentowane są przez 201 gatunków. Ich głowę pokrywają duże, rogowe tarczki, a ciało łuski ułożone w pierścienie. Gady te najczęściej prowadzą podziemny tryb życia. Większość z nich jest beznoga lub ma kończyny przednie, zaopatrzone w umożliwiające kopanie w ziemi pazury. Oczy pokrywają zrośnięte powieki, a otwory nosowe skierowane sa ku tyłowi. Długość ciała różnych gatunków waha się od 9 do 80 cm.

RhMl1bOWYCemV

Zdjęcie przedstawia ajolota. To łuskonośny gad z małą głową, zaokrąglonym, krótkim pyskiem. Oczy gada są małe, czarne. Ciało robakowate, spłaszczone grzbietobrzusznie, pokryte rzędami bruzdek tworzących rodzaj obrączek biegnących wzdłuż całego ciała. Odnóża przednie są krótkie, pięciopalczaste i zaopatrzone w długie pazury, tylnych odnóży brak. Skóra gada jest przezroczysta. Widoczne są pod nią naczynia krwionośne nadające ciału jasnoróżowe zabarwienie. — Ajolot (*Bipes biporus*) jest przedstawicielem amfisben. Prowadzi nocny tryb życia. Żyje w podziemnych korytarzach. Ma przezroczystą skórę, pod którą widoczne są naczynia krwionośne. Występuje w Meksyku.
Źródło: marlin harms, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

bg‑lime

Rząd: hatterie (Sphenodontida)

Hatterie (Sphenodontida), nazywane również sfenodontami, istniały już w triasie. Ich żyjącymi współcześnie przedstawicielami są tylko dwa gatunki: Sphenodon punctatus oraz Sphenodon guntheri, występujące jedynie w Nowej Zelandii.

R1O6KgMdGwYwt

Na zdjęciu jest jaszczurka. Stoi na ziemi. Ma zielono‑brązowe ubarwienie. Wzdłuż grzbietu biegnie kolczasty grzebień. Gad ma krótkie, masywne kończyny zakończone rozstawionymi szeroko palcami z pazurami. — *Sphenodon punctatus* to jeden z dwóch gatunków hatterii (*Sphenodon*), zasiedlający ok. 30 małych wysepek w Cieśninie Cooka oraz północne wybrzeża Wyspy Północnej Nowej Zelandii.
Źródło: Sid Mosdell, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

RudTiq835e7Io

Zdjęcie przedstawia jaszczurkę Sphenodon guntheri w dwóch ujęciach – lewym i prawym profilem. Gad znajduje się na ziemi, w trawie. Ma brązowe ubarwienie z drobnymi, jasnymi kropkami. Wzdłuż grzbietu biegnie kolczasty grzebień. — *Sphenodon guntheri* z wyspy North Brother w Cieśninie Cooka.
Źródło: Nuytsia@Tas, Flickr, licencja: CC BY-NC-SA 2.0.

bg‑lime

Rząd: krokodyle (Crocodylia)

Rząd ten obejmuje jedynych żyjących współcześnie gadzich przedstawicieli archozaurówarchozauryarchozaurów. Tym samym krokodyle są najbliższymi krewniakami ptaków.

Rząd ten obejmuje trzy rodziny:

aligatorowate (Alligatoridae);
gawialowate (Gavialidae);
krokodyle właściwe (Crocodylidae).

R7O8ooxp9UAGl

Zdjęcie przedstawia kajmana okularowego wychodzącego ze zbiornika wodnego. To gad z rodziny krokodyli. Jego barwa jest oliwkowozielona z beżowymi i czarnymi plamami na tułowiu i czarnymi pasami na ogonie. Głowa gada jest długa i płaska, koniec pyska jest wąski. Na kościach czaszki pod oczodołami znajduje się kostny twór, który przypomina nosek okularów. — Kajman okularowy (*Caiman crocodilus*) jest przedstawicielem rodziny aligatorowatych (Alligatoridae). Żyje w rzekach Ameryki Środkowej i Południowej, jednak toleruje także wodę słoną – spotykany jest w przybrzeżnej strefie mórz, dociera też do sąsiadujących z kontynentem wysp.
Źródło: Flickr, licencja: CC BY-SA 2.0.

R1NwETdZe0JWO

Zdjęcie przedstawia aligatora amerykańskiego znajdującego się na piasku. To gatunek krokodyla o jednolitym, ciemnym oliwkowozielonym grzbiecie i jasnożółtym brzuchu. Pysk gada jest krótki i szeroki. Pomiędzy oczami na kościach czaszki występuje kostny twór, podobny do tego, jaki ma kajman okularowy, ale nie tak wyrazisty. — Aligator amerykański (*Alligator mississippiensis*) z rodziny aligatorowatych (Alligatoridae) zamieszkuje bagna, brzegi rzek i jezior Ameryki Północnej.
Źródło: Postdlf, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1HOrtNG9xfE2

Zdjęcie przedstawia gawiala znajdującego się na trawie. Ma masywne ciało. Jego głowa jest wąska i silnie wydłużona. Szczególnie silnie wydłużony jest pysk wyraźnie oddzielony od reszty głowy przez zwężenie na granicy oczu. Grzbiet pokryty jest czterema podłużnymi rzędami dużych płyt kostnych. — Gawial gangesowy (*Gavialis gangeticus*) jest jedynym współcześnie żyjącym przedstawicielem rodziny gawialowatych (Gavialidae). Zasiedla rzeki Azji i niechętnie opuszcza wodę – na lądzie porusza się niezgrabnie i powoli. Charakteryzuje się wąską głową z silnie wydłużonym, cienkim pyskiem, w którym wszystkie zęby są tej samej długości i takiego samego kształtu.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ważne!

Gawiale są czczone i chronione przez hinduistów, ponieważ oczyszczają z padliny świętą rzekę Ganges.

Gawial gangesowy jest krytycznie zagrożony wymarciem.

RykGXfkEGdqbH

Zdjęcie przedstawia krokodyla nilowego znajdującego się na piasku. To duży gad z głęboko wciętą paszcza i wystającymi z niej dużymi zębami w kształcie stożka. W górnej szczęce ząb piąty, w dolnej szczęce ząb czwarty są największymi zębami. Przy zamkniętej paszczy zęby te wchodzą w specjalne zagłębienia w szczęce i żuchwie. Krokodyl ma grzbiet o kolorze zielonym i usiany jest małymi, czarnymi plamkami. Brzuch jest jasny. Grzbiet pokrywa kilka rzędów grubych, zrogowaciałych tarcz, a każda z nich jest z wzdłużnym guzem. Ogon jest masywny, na końcu mocno spłaszczony bocznie. Kończyny są krótkie, palce zakończone pazurami. W tylnych kończynach pomiędzy palcami znajduje się błona. — Krokodyl nilowy (*Crocodylus niloticus*), przedstawiciel rodziny krokodyli właściwych (Crocodylidae), żyje w niemal całej Afryce oraz na Madagaskarze. Jest długowieczny – może dożyć nawet 100 lat.
Źródło: Marco Schmidt, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

REQNf4eIZ031a

Zdjęcie przedstawia krokodyla różańcowego znajdującego się w płytkiej wodzie. To duży gad o szerokim pysku i długiej paszczy. Jego szyja pokryta jest płytami pancernymi. Między oczami a środkiem pyska gada znajdują się dwa grzebienie przypominające paciorki różańca. Łuski gada mają formę oralną i są nieduże. Dostrzegalna jest spora przerwa pomiędzy łuskami grzbietowymi i szyjnymi. W części grzbietowej pomiędzy krawędziami zbudowanymi z dużych, poprzecznie ułożonych łusek, występują małe trójkątne łuski. Ciało gada ma kolor beżowy z ciemnymi plamami. — Krokodyl różańcowy (*Crocodylus porosus*) z rodziny krokodyli właściwych (Crocodylidae) jest największym współcześnie żyjącym na Ziemi gadem oraz największym drapieżnikiem polującym na lądzie i w wodach rzek. Zamieszkuje tereny od wschodnich wybrzeży Indii przez Azję Południowo‑Wschodnią po północną Australię.
Źródło: Molly Ebersold of the St. Augustine Alligator Farm, Wikimedia Commons, domena publiczna.

bg‑green

Znaczenie gadów

Gady są drapieżnikami i regulują liczebność różnych gatunków zwierząt: węże zjadają małe ssaki i ptaki, jaszczurki – owady, a krokodyle – większe zwierzęta.
Węże redukują populację gryzoni.
Gady chronią lasy i uprawy przed zniszczeniem, zjadając larwy owadów, które są szkodnikami,
Niewielkie gatunki gadów, ich jaja i młode osobniki są pożywieniem dla innych zwierząt.
W niektórych krajach ludzie spożywają mięso żółwi, węży, krokodyli i legwanów. Zjadają również jaja żółwi.
Skóra krokodyli i węży jest wykorzystywana do wyrobu galanterii (np. torebek, portfeli i butów).
Są obiektem kultu religijnego, np. gawiale są czczone przez hinduistów.
Gatunki jadowitych gadów (np. węże i krokodyle) stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka.

Należy zauważyć, że szerokie zastosowanie znajduje jad węży, który wykorzystuje się m.in. do:

produkcji surowic podawanych w przypadku ukąszeń, co chroni przed ich śmiertelnymi skutkami;
produkcji leków przeciwbólowych, stosowanych w leczeniu nadciśnienia tętniczego, zawału serca i cukrzycy typu 2;
produkcji kosmetyków przeciwzmarszczkowych i wzmacniających włosy.

Ważne!

Spożywanie przez ludzi mięsa węży, krokodyli i legwanów oraz mięsa i jaj żółwi, a także wykorzystywanie skór gadów do wyrobu galanterii przyczynia się do znacznego zmniejszania liczebności populacji tych zwierząt.

bg‑green

Przedstawiciele gadów żyjących w Polsce

R1MxGHLbVuZDx1

Ilustracja interaktywna przedstawia gatunki gadów występujących w Polsce. Znajdują się na niej ilustracje z opisami następujących dziesięciu gatunków. 1. Jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara). To drobna, delikatna jaszczurka, o głowie słabo odznaczonej od reszty ciała. W Polsce największe osobniki osiągają do 15,6 cm. Jaszczurka żyworodna lubi wilgotne, słabo nasłonecznione polanki leśne, porośnięte mchem torfowcem. Żywi się głównie owadami. Ubarwienie obu płci jest brunatne z plamkami i kropkami. W polskich górach jaszczurka żyworodna jest najczęściej spotykanym gadem. Zagrożona, odrzuca ogon (autotomia) lub ucieka do wody. Jest bardzo dobrym pływakiem. W październiku zapada w sen zimowy, a budzi się pod koniec lutego. 2. Jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) Gatunek pospolity w Polsce. Ma zmienne ubarwienie. Dominują barwy brunatne z odcieniem żółtozielonym. Samiec w porze godowej przybiera barwę zieloną. Jaszczurka zwinka zamieszkuje nasłonecznione polanki leśne, brzegi lasów i dróg leśnych. Można ją spotkać również wśród podmiejskich rumowisk. Jej pokarm stanowią głównie owady, zwłaszcza szarańczaki. W czasie godów, które przypadają na okres od marca do czerwca, samce są bardzo aktywne i toczą bezkrwawe walki. Młode wykluwają się z jaj, których samica składa od 5 do 14, czasem więcej. 3. Jaszczurka zielona (Lacerta viridis). Duża jaszczurka o masywnych nogach. Osiąga 40 cm długości. Samice są szarozielone, samce trawiastozielone z ciemnymi plamkami. Mniejsze osobniki zjadają głównie owady, natomiast większe polują na jaszczurki i węże. Jaszczurka zielona zamieszkuje ciepłe, suche, trawiaste i kamieniste tereny. Jest aktywna w dzień. W Polsce jedyne udokumentowane stanowisko tego gatunku stwierdzono w Ustroniu na Śląsku Cieszyńskim. 4. Padalec zwyczajny (Anguis fragilis). Beznoga jaszczurka, często mylona z wężem. Jej jedyną obroną jest odrzucanie ogona (autotomia). Samice osiągają maksymalnie 50 cm, samce – 40 cm. Ciało padalca zwyczajnego jest walcowate, bez wyraźnego odgraniczenia ogona. Ubarwienie brunatne, rzadziej szare. Brzuszna strona ciała jest jaśniejsza. Można spotkać rzadkie odmiany barwne, w tym tzw. turkusową. Padalec jest jajożyworodny, liczba młodych dochodzi do 16 osobników. Zjada dżdżownice, ślimaki, owady i pająki. Jest to gatunek pospolity w całej Polsce. Bytuje w lasach i zaroślach, unika miejsc nasłonecznionych i prowadzi dość skryty tryb życia. 5. Zaskroniec rybołów (Natrix tessellata). Gatunek ciepłolubnego, dorastającego do 150 cm długości węża. Ma ubarwienie brązowe, oliwkowe z jasnymi plamami na grzbiecie. Strona brzuszna jest żółta lub pomarańczowa. Ubarwienie zmienia się w zależności od miejsca występowania. Zaskroniec rybołów dużą część życia spędza w wodzie. Poluje głównie na ryby, eliminuje osobniki słabe i chore. W Polsce spotykany jest wyłącznie na południu, w okolicach rzeki Olzy. 6. Zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix). Niejadowity, pospolity wąż występujący na nizinach i w górach. Samica osiąga średnio 150 cm długości. Żywi się płazami, rybami lub małymi gryzoniami. Atakuje tylko poruszające się zwierzęta, które połyka bez uśmiercania. Lubi przebywać na obszarach podmokłych, bagnistych i blisko jezior. Można go również spotkać nad morzem. Bardzo dobrze pływa i nurkuje. Zaatakowany broni się, udając martwego. Wypuszcza przy tym nieprzyjemnie pachnącą ciecz lub wydaje głośny syk, co ma zniechęcić drapieżnika. Za głową ma charakterystyczne żółte plamy. Jest to najpospolitszy gatunek węża w Polsce. 7. Wąż Eskulapa (Zamenis longissimus). Niejadowity, bardzo rzadki wąż w Polsce. Dorasta do dwóch metrów długości. Samce są dłuższe od samic, co stanowi wyjątek, ponieważ u pozostałych węży żyjących w Polsce samice są większe od samców. Wąż Eskulapa ma oliwkowo-brązowy lub brunatny grzbiet z jasnymi plamkami, brzuch słomkowy lub żółtawy. Zamieszkuje lasy, polany, ale często spotykany jest w dolinach rzecznych. Lubi nasłonecznione miejsca. Spotkać go można w kamieniołomach i urwiskach, rzadko wchodzi na drzewa. Zwykle unika kontaktu. 8. Gniewosz plamisty (Coronella austriaca). Drobnej budowy, niejadowity wąż. Dorosłe samce osiągają 75 cm długości, samice – nawet 90 cm. Samce są rdzawobrązowe lub brązowe, samice – szare lub gliniastoszare. Plamy na grzbiecie czasem łączą się i przypominają zygzak żmii zygzakowatej. Od żmii odróżnia gniewosza plamistego okrągła źrenica oka, a także łagodnie zaokrąglony pysk oraz głowa słabo odgraniczona od reszty ciała. W Polsce gniewosz plamisty występuje głównie na południu kraju. Lubi suche, silnie nasłonecznione, kamieniste miejsca. 9. Żmija zygzakowata (Vipera berus). Długość jej ciała dochodzi do 75 cm. Ubarwienie jest szare lub brązowe. Zdarzają się osobniki o jednolicie czarnym ubarwieniu. Ulubionym środowiskiem żmii są polanki lub przecinki w podmokłych lasach, brzegi jezior i wilgotne łąki. Ze snu zimowego budzi się w marcu. Okres godowy przypada w kwietniu i maju. Jest jajożyworodna. Młode przychodzą na świat w sierpniu oraz we wrześniu. Żmija zygzakowata jest aktywna nocą, ale chętnie poluje także w dzień. W upalne dni godzinami wygrzewa się w słońcu. Poluje na drobne ssaki – rzadziej na jaszczurki i żaby. 10. Żółw błotny (Emys orbicularis). Zamieszkuje nizinne bagna i nieduże, słodkowodne zarastające zbiorniki wodne, a także wolno płynące rzeki Europy i Azji. Wodę opuszczają jedynie samice w celu złożenia jaj. Żółw błotny osiąga długość do 30 cm. Charakteryzuje się czarnym lub brązowym ubarwieniem w żółte kreski i plamy. Jest drapieżnikiem. Poluje wyłącznie pod wodą na owady i ich larwy, ślimaki, małże, kijanki, żaby oraz małe ryby. W naturalnym środowisku żółw błotny może żyć kilkadziesiąt lat.

Gatunki gadów występujących w Polsce.

Źródło: Onkel Ramirez, David Nunn, Alexandre Roux, Frank Vassen, Dominik Gołdyn, Gabriela Fink, xulescu_g, Philip McErlean, Robert Shell, Flickr, licencja: CC BY-ND 2.0.

Zapamiętaj!

Jaszczurki w chwili zagrożenia odrzucają ogon, który ma przyciągnąć uwagę drapieżnika. Odruch ten jest określany mianem autotomii.

Ważne!

Jedynym jadowitym wężem w Polsce jest żmija zygzakowata.

Jad żmii zygzakowatej jest groźny dla malych dzieci i osób starszych.

bg‑lime

Gatunki chronione w Polsce

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. ochroną ścisłąochrona ścisłaochroną ścisłą zostały objęte następujące gatunki gadów:

żółw błotny (Emys orbicularis);
gniewosz plamisty (Coronella austriaca);
wąż Eskulapa (Elaphe longissima);
zaskroniec rybołów (Natrix tessellata);
jaszczurka zielona (Lacerta viridis).

Ponadto gniewosza plamistego, węża Eskulapa i żółwia błotnego objęto ochroną czynną, tzn. utrzymywane są dla tych gatunków strefy ochronne.

Ochroną częściowąochrona częściowaOchroną częściową objęto następujące gatunki:

padalec zwyczajny (Anguis fragilis);
zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix);
jaszczurka zwinka (Lacerta agilis);
jaszczurka żyworodna (Lacerta vivipara);
żmija zygzakowata (Vipera berus).

Zapamiętaj!

Wszystkie gatunki gadów żyjących w Polsce objęte są ochroną prawną.

Słownik

archozaury

(łac. Archosauria) infragromada gadów diapsydowych obejmująca krokodyle, dinozaury i pterozaury oraz ich wspólnych przodków (określanych nazwą tekodontów)

autotomia

(gr. autotomia – samooddzielanie się) odruch odrzucania części ciała przez zwierzęta, najczęściej będący reakcją obronną; odrzucona część na ogół się regeneruje, nie osiąga jednak pierwotnych rozmiarów

dymorfizm płciowy

(gr. dimorphos – dwupostaciowy) różnice dotyczące proporcji ciała, ubarwienia i innych cech morfologicznych charakterystycznych dla każdej z płci danego gatunku

endemit

gatunek, który żyje na ograniczonym obszarze i nie występuje w innych miejscach na Ziemi

karapaks

(łac. carapax – pancerz) grzbietowa część pancerza zewnętrznego żółwi, która powstała z przekształcenia żeber i wyrostków ościstych kręgów w kostne płyty

ochrona częściowa

ochrona dopuszczająca gospodarcze wykorzystanie danego gatunku lub obszaru, np. pozyskiwanie osobników tych gatunków lub udostępnienie turystom ścieżek, po których mogą się poruszać w rezerwacie przyrody

ochrona ścisła

w przypadku gatunków zwierząt ochrona ścisła nie dopuszcza jakichkolwiek ludzkich ingerencji, takich jak: umyślne zabijanie, niszczenie jaj i form rozwojowych, przetrzymywanie, chów, jak również zbywanie, nabywanie oraz wywożenie za granicę; zabrania się również niszczenia siedlisk

oko ciemieniowe

tzw. trzecie oko; obecnie występuje tylko u nielicznych gadów, np. u hatterii; światłoczuły narząd położony z tyłu głowy, pierwotnie w pełni wykształcone oko

plastron

brzuszna część pancerza zewnętrznego żółwi, która powstała z przekształconych obojczyków i żeber brzusznych

Wprowadzenie

Grafika interaktywna

Przegląd systematyczny gadów (Reptilia)

Podgromada: anapsydy (Anapsida)

Rząd: żółwie (Testudines)

Podrząd: żółwie bokoszyjne (Pleurodira)

Podrząd: żółwie przodoszyjne (Cryptodira)

Podgromada: diapsydy (Diapsyda)

Rząd: łuskonośne (Squamata)

Podrząd: jaszczurki (Lacertilia)

Podrząd: węże (Serpentes)

Rząd: hatterie (Sphenodontida)

Rząd: krokodyle (Crocodylia)

Znaczenie gadów

Przedstawiciele gadów żyjących w Polsce

Gatunki chronione w Polsce

Słownik